Tuesday, 16 December 2014

Roll of Honour: An Interview With Author Amandeep Sandhu, & Punjabi Translator Daljit Ami


An Interview by PREETI SINGH


Literature based on acts of human atrocities against a race, community or caste has become an independent genre. 

For instance, Holocaust literature has influenced, if not defined, nearly every Jewish writer since, from Saul Bellow to Jonathan Foer, and non-Jews like Sebald and Semprun. 

On the sub-continent, Partition literature is a big genre too. Memoirs are a large and important part of this genre and they rightly should be. 

If the purpose of history is to teach and inform, then literature plays its important role in showcasing sentiment, to reveal and disturb. Memoirs make the events real again, and remind us that people are not statistics and victims must not be forgotten.

While projects like the ‘1984 Living History Project’ are working to collect aural histories of people, ‘Kultar’s Mime’, a poem by Sarbpreet Singh has found expression on the stage. 

One of the first books to include the 1984 pogrom was Khushwant Singh’s ‘Delhi : A Novel,’ but it has taken almost two decades and more for literature specific to this event to appear.

Helium’ by Canadian Jaspreet Singh was released in 2013 and Meeta Kaur’s anthology ‘My Name is Kaur’ which is sub-titled ‘Sikh American Women Write About Love, Courage and Faith’ is a collection that takes readers down emotional roads, including remembrances of 1984 and Oak Creek.

Amandeep Sandhu’s novel, ‘Roll of Honour’, is set in the times of the events of 1984 and follows the journey of its young protagonist Appu. Appu is in military school and just when life is supposed to come together for him, it begins to fall apart. The privileges that he took for granted are no longer his. At school, his class loses its seniority and cannot punish the juniors the way it suffered harassment for six years while in the world outside, the 1984 pogroms against Sikhs and its aftermath are changing the way Appu has viewed his world. 

And then comes Balraj, the impressive prefect last year who is on the run and wants to be hidden in the school. 

While ‘Roll of Honour’ released in 2012, Amandeep Sandhu and Daljit Ami collaborated on the translation of the book into Punjabi. 

Gwah te Fanah Hon To Pehlan’ was released this year, on the 30th anniversary of the pogroms. The English version has received critical acclaim and the translation has opened up a range of dialogue in the community.

Will we see more literature in this genre? 

I think so. As the 30th anniversary of the pogrom showed, the wounds still remain fresh in the minds of the Sikh community. While there is forgiveness, there is also a desire to keep the dialogue open so that future generations may be aware of their history. 

Presented below are excerpts of an interview with both author and translator.

*   *   *   *   *

Q: What was the inspiration for writing ‘Roll of Honour‘?
Amandeep Sandhu [Amandeep]: From the age of seven, growing up in a dysfunctional family and taking solace behind reading comics, I knew someday I wanted to write so I understood what was going on in my life. When I was studying in school, and corporal punishment was rampant, I remember deciding to write about it to understand why the punishment and the hierarchy were in place and how I felt about it. 

I kept a diary in those days. The connections between 1984 and the story are obvious. Unlike many others, I had opportunities to leave everything behind, migrate abroad but I knew I wanted to face up to the horrors. The Babri and Godhra incident in each of the intervening decades pushed my desire to explore the violence. 

To write the book I did migrate from Bangalore, where I lived, to Delhi, where I could find a job and engage with the horror of 1984. 

Q: What made you decide to translate this book?
Daljit Ami [Daljit]:  It is a testimonial fiction. Being a contemporary, it was my experience too. With a slight change in specifics it could become my story. It can be a story of any of our contemporaries. Now I feel that this ‘shared experience’ association extends beyond Punjab and 1984. 

I always wanted to write about my troubled past but could not dare. 

When I met Amandeep Singh, after a bit of interaction on Facebook in 2012 he started a conversation with the first line of ‘Roll of Honour’ without giving any reference of the book. 

"A revolver touched his forehead. I got stunned. I had seen Kalashnikov from a hand’s distance." 
Then I read ‘Sepia Leaves’ and ‘Roll of Honour‘. 

It was my story. 

After reading ‘Roll of Honour’ I realized that this is a Punjabi story but there is a space between English and Punjabi. This space was inviting. Punjabi has its own texture and diversity of dialects. I thought that it would give me a chance to do something more then just translation. 

This invitation was too big to resist. I thought that it would be a liberating experience, which it turned out to be. 

Q: It is interesting how you draw parallels between the events at school and the India outside. Who do you hold culpable for the sodomy, as you call the ‘Operation Bluestar‘?
Amandeep: The Indian state. They let the aspiration of separation grow and then sought to quell it ruthlessly, using force completely out of proportion with the task at hand. The Congress was playing politics with the state and the community that had tirelessly worked to defend and feed the entity called India. There were players among the people too. 

Ultimately, it became a fight between forces seeking control and the common people suffered and the community felt slighted and it remains a festering wound on the nation’s consciousness.

Q: What did you think were the main conflicts in the book?

Daljit: The conflict is being played, replayed and negotiated at many levels. Right from identity and sexuality to coming to terms with the past having many layers. For me it is a story of lost innocence overnight. Thereafter it is an endless struggle to comprehend, reconcile and rehabilitate. Every incident makes this process complex and nuanced. The protagonist struggles to comprehend and engages with his fractured self through drugs, music, psychiatric intervention, sexuality and study. Politics and social relations contribute their bit.

Q: In the book you refer to Appu’s confusion regarding his identity because he is a Sikh not following the discipline of the faith? How does one define the identity of a community where many have abandoned the maryada? And what conflicts arise from this?

Amandeep: A clean-shaven Sikh is one part of the confusion. The real confusion is internal: should I lay down my life, or even serve, my community first or my nation. The conflict is not so much in terms of identity but in terms of belonging. Where do I belong: community or nation, when they conflict with each other. A Sikh, as long as he remains a learner, is a Sikh. Yes, external markers of identity, like unshorn hair, do matter but that is not the sum total of the argument. 

How does one deal with it? Ask thy own self. Let us as a community also ask ourselves: what about the principle of equality when some amongst us practice casteism? 

What about the practice and application of knowledge when many of us have turned to ritual and superstition a la Hinduism? What about the practice of knowledge when some become blind believers? 

To me those are important and valid self interrogations. 

Q: In what ways would you say the book is different from its English version?

Daljit: It has been written in Punjabi after a gap. Meanwhile lots of things have happened. 

The Punjabi version is contemporary, as we have added recent references. Right from the gender debate to recent instances of communal violence have become parts of it. Amandeep used to say, “the straight font is mine and italics is yours.” 

Initially I thought that he is trying to be humble. Over a period of time I realized that he has faith in me and wants me to own it. This gave me confidence and we made changes. The first draft was written and read intensely as it was an emotional experience for both of us. Amandeep was reading it in Punjabi and I was revisiting my experience through this transition of ‘Roll of Honour’ to ‘Gwah De Fanah Hon Toh Pehlan’. 

Then I read it aloud and we worked on the second draft. It was fun working with him. We made changes, edited and redrafted sentences. We changed its tone, tenor and diction to suit Punjabi. ‘Roll of Honour’ had lots of references from English literature. ‘Gwah ..’ has lots of references from Punjabi literature and folklore. 

Q: Were there any difficulties in translation?
Daljit: Punjabi doesn’t have terms for homosexuality, gay, lesbian, bisexual and transgender. We have worked out terms. Non-standardization of Punjabi fonts and non-professional Punjabi publishing industry has made Titivillus (the patron demon of scribes) very strong.

Q: Thirty years on, there is no closure on the 1984 Genocide. Who do you hold accountable for the non-closure?
Amandeep: There are a number of those who are accountable: the political forces, the divisions within our own community, the selfishness of those with vested interests, yet the most important is us, each one of us. Have we asked ourselves: what have we learnt from the pogroms? How am I going to use that knowledge to create a better world, not practice those dark deeds? To begin with, they were certainly not ‘riots‘. They were a Pogrom.

Q: When people talk to you about the book, what has made the most impact on them?
Amandeep: The big response has been that there is now a story on the year 1984. The book is the first memoir/fiction on what was happening in those times and how the events impacted young minds. Each of us has a 1984 story. Where were we when the news of Operation Blue Star came? Where were we when the news of Indira Gandhi’s assassination came? What happened to our loved ones? Did something bad happen to any of us? To relatives, friends, and so on. 

Yet, it was strange that there was no memoir/fiction around the subject for a long time. I feel this is just the beginning of testimonial fiction in our region. There will be more to come.

Q: If there is anything you would change about the book, what would it be?
Amandeep: As of now what I wanted to change has been captured in the Punjabi translation. Yes, the English book stands by itself and has reached far and wide. I am humbled and thankful for that. Yet, the Punjabi story went home through Daljit and we made those nuanced changes that lent a certain rootedness and contemporary-ness to the book.


[Preeti Singh is the author of ‘Unravel’ and ‘Great Books for Children.’ She manages the book review and author interview website ‘thegoodbookcorner.com’ and her articles have appeared in Mid-Day, DNA, India Abroad, talkingcranes.com and The Scarsdale Inquirer. She is currently based in Scarsdale, New York, USA.] 

December 15, 2014
With thanks from sikhchic.com, 
http://sikhchic.com/article-detail.php?cat=11&id=5461

Monday, 3 November 2014

‘Roll of Honour’ dwells on year 1984 with a unique perspective

Aparna Banerji
Tribune News Service
Jalandhar, November 2
While there have been seething, raging testimonies and venting of ire regarding the year 1984 and the politics surrounding it, “Roll of Honour”, a novel penned by author Amandeep Sandhu takes a peek into 1984 with a unique perspective. Translated into Punjabi and adapted by writer, filmmaker and journalist Daljit Ami, the novel’s Punjabi version was launched in Chandigarh on Friday.

As the country recalled 1984 with protests and bandhs yesterday, Ami chatted up with The Tribune on his story about 1984. Penned in 2012, “Roll of Honour” was shortlisted among the final five entries for the Hindu literature Award 2012. Meeting Sandhu through a common friend, Ami and Sandhu exchanged their works. Upon reading Sandhu’s first novel “Sepia Leaves”, Ami read “Roll of Honour” and related deeply to it.

While the entire nation views 1984 in terms of blood, rage and politics, “Roll of Honour” narrates the story of a Sainik School and what happens to it following Operation Bluestar.

“While the nation was burning, a school and its students were deeply impacted by Bluestar. Overnight, loyalties changed and divisions developed among students on a communal level. Their innocence died, solid friendships were rendered shady. Boys aged 14 and 15 mistrusted their friends, themselves and their pursuits. Of course, these students were being trained for the Army – but Bluestar made them unsure – should they join the army or fight against it?” said Ami.

The book also explores the hidden demons of the students in terms of their sexuality and prevalent homosexuality and sodomy at the school in a way to the extent that some students are constantly exploited.
While Ami has been known for documentaries so far, when asked what was the trigger which made him undertake a project to translate a book, he said, “When I first met him, Amandeep, while talking about 1984, said someone placed a revolver on my head. I thought I saw a carbine from a hand’s distance and this guy had a gun on his head. The experiences were similar, shared. All those of our generation know how those incidents impacted our personalities and how we carried the load for years. We changed as people and for ages names, hair, and formerly trivial things would decide how people would judge us. Through the book, Amandeep took out his poison and I saw the point. If writing a story can help taking out the poison from one’s head, reading one could too.”

Daljit Ami hasn’t just translated the book but also slightly altered the fabric of the story, “It was written in 2012, but I approached it in 2014. In those two years, many things, including the discourse about 84 and other issues in general, had changed. So there were parts where I thought certain pages had to be rewritten in the present context. The Punjabi version is a book specifically from my vantage point,” he added.

Speaking of what he thinks about the present politics surrounding 1984 and whether he agrees with it, he says, “I see it this way. Thirty years after 84, are we still safe? For me the most important thing is we need to be good neighbours so we can be trusted and, in turn, we can trust others. No tragedy is big enough to surrender humanity. The point is to come out a stronger citizen after every tragedy. Punjab should stand up and say look we experienced that. But at the same time also ensure this shouldn’t happen to anyone. The bottom line is not to be vengeful.”

Daljit Ami has made documentaries like “Born in Debt” (about farm labour) and “Kar Sewa” (based on the movement started by environmentalist Baba Balbir Singh Seechewal). Ami has made other path-breaking documentaries like “Unearthing Unfamiliar” (on Sikh scholar Professor Pritam Singh) and “Sudarshan an Institution of Simplicity” (on the life of a human rights activist). “Zulm Aur Aman”, “Karsewa: a different story”, “Anhad Baja Bajey”, “Not Every Time”, and “Seva”, include his other works. His upcoming projects include a documentary on gender violence.

With thanks from The Tribune (http://www.tribuneindia.com/2014/20141103/jaltrib.htm#3)

Wednesday, 24 September 2014

ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ: ਝੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਕਟ ਦੀ ਮਾਰ

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ 

ਹਰ ਦੌਰ ਦਾ ਸੰਕਟ ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜਕ ਮੰਚ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਨ੍ਹ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਕਟ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਝੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੰਦੇ, ਬੀਬੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਸੰਕਟ ਰੂਪੀ ਊਠ ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੂਹੇ-ਬਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੰਡੀਆਂ, ਪੱਲਿਆਂ ਅਤੇ ਚੌਗਾਠਾਂ ਨੂੰ ਬੇਮਾਅਨੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਦਾ ਕਿਸੇ ਲੱਗ-ਲਿਹਾਜ ਅਤੇ ਨੰਗ-ਕੱਜ ਨੂੰ ਢਕਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ 'ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ' 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਝੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਉਸਰਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਦੇ ਬੇਕਿਰਕ ਕਤਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬ ਤਬਕੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਲਗਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇਤਫ਼ਰਕੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਰਗੜੇ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਸਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਪੁਖ਼ਤਾ ਪੁਰਜ਼ਾ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦੀ ਤਵੱਕੋ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਵੱਕੋ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਅਤੇ ਅਦਾਰੇ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੰਧਾਂ ਟਾਪੂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੋ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਨਿਖੇੜਾ ਹੀ ਸਰਾਪ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 



ਸਾਲਾਨਾ ਛੁੱਟੀਆਂ ਕੱਟ ਕੇ ਪਰਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਆਈਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ, ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਚੋਰੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ ਟੱਪ ਕੇ ਮਾਰੇ ਛਾਪੇ; ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਆਸਤੀ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰੀ ਟਾਪੂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨੂੰ ਫ਼ਨਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਕਟ ਸਰਗਰਮ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿੱਥ ਨਹੀਂ ਬਚਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਰਗੇ ਅਦਾਰੇ ਆਪਣੇ ਅੱਧ-ਘੜ ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੂੰਹਜ਼ੋਰ ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਮੁਹਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਉ ਸਟਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਤੈਅ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪਾਲਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਸ਼ੱਕੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪੁਰਜ਼ੇ ਬੇਮਾਅਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮੇਲ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਅਦਾਰਾ ਸੇਧ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਤਸ਼ਦੱਦਖ਼ਾਨਾ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਦੋਸਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਮੱਸਫੁੱਟ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁੱਚੜਪਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁੱਚੜ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੁੱਚੜ ਬਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਮਿਲਗੋਭਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਆਇਆ ਬੰਦਾ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਸ਼ਿੰਦਾ ਪਨਾਹਗ਼ੀਰ ਜਾਪਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਸੈਨਿਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਸੰਨ 1984 ਬਾਰੇ ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਨੇ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਉੱਤੇ ਕਹਾਣੀ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਚੱਪਾ ਸਦੀ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਖਤ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨ ਹੋਈ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਉ ਸਟਾਰ, ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਧਿਰਾਂ, ਸ਼ਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਸਦਮੇ ਵਾਲਾ ਪੱਖ ਤਕਰੀਬਨ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੱਖ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮੁੜਵਸੇਬੇ, ਮੁੜਬਹਾਲੀ, ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਜੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਮੁੜ-ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਬੁੰਬਈ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਉਡੀਸਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤਿਵਾਦ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਲਮੀ ਜੰਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਹਾਂਨਗਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਤੱਕ ਮਹਾਂਨਗਰ ਦਾ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ, ਬੇਗ਼ਾਨਗੀ ਅਤੇ ਬੇਲਾਗ਼ਤਾ ਭਰਿਆ ਸਫ਼ਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਗਵਾਹੀ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਮਾਅਨੇ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਅੰਦਰ ਦਰਦਮੰਦੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਕਾਮੀ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਮਾਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਲਮੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਜੋਂ ਮੁੜ-ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

'ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ' ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਦਾ ਸਵੈਜੀਵਨੀ-ਨੁਮਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ 'ਸੇਪੀਆ ਲੀਵਜ਼' ਵੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ-ਨੁਮਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਉਡੀਸਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਉਰਕੇਲਾ ਵਿੱਚ ਪਲਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਬੰਗਲੌਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਹੀਲਾ-ਵਸੀਲਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਤਜਰਬਾ 'ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ' ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਉਡਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੇਚੈਨੀ ਵਿਘਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬੇਚੈਨੀ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋਇਆ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦਾ ਜੇਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਅੱਪੂ ਹਮਜਿਨਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਲਿੰਗ-ਗ਼ਲਬੇ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਉਹ ਸਰਕਾਰ, ਅਦਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਰਦਾਵੇਂ ਖ਼ਾਸੇ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਖ਼ਮਤਾ ਉਸ ਦੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅੰਦਰਮੁਖੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਪੂ ਇਕੱਲਤਾ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਬਿਹਰਤੀਨ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮਰਜ਼ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਲਾਜ ਦਾ ਆਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਥ ਦਾ ਨਿੱਘ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਬੰਨ੍ਹੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਜੇ ਜਗਿਆਸਾ ਨੇ ਘਟਾਉਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੋਰੋਗ ਮਾਹਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਪੈਣੀ ਹੈ। 


ਅਮਨਦੀਪ ਦੀ ਲਿਖਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਨੂੰ ਪਰਤ ਦਰ ਪਰਤ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਕਈ ਵਾਰ ਨਿਰਦਈ ਹੋਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕੋਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਹਿਜ ਹੀ ਉਭਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਰੂਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਅੱਪੂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਚੇਤਾ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਦਾ ਪੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਹੋਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਹੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਮਨਦੀਪ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਵੱਕੋ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਉੱਤੇ ਦਰਜ ਹੋਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੜਬਹਾਲੀ ਦਾ ਤਰਦੱਦ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰੇਗਾ। ਅੱਪੂ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਪੰਨੇ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ ਪਰ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਸੜੇਹਾਂਦ ਮਾਰਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਰਹਿਣਾ ਤਸ਼ਦੱਦ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਹੈ। ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਉੱਤੇ ਕਿੰਨਾ ਤਸ਼ਦੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ? 'ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ' ਬੇਚੈਨੀ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਚਬੀਂ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਬੇਚੈਨੀ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 'ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ' ਇਸ ਬੇਚੈਨੀ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਫਰੋਲਦਾ ਹੋਇਆ ਪੁਖ਼ਤਾ ਇਲਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੁੜ-ਬਹਾਲੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚੋਂ ਦੱਸ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮੁੜ-ਬਹਾਲੀ ਦੀ ਬਾਤ ਪੈਣੀ ਹੈ।

ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ: ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ
ਲੇਖਕ: ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ
ਵਿਧਾ: ਨਾਵਲ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ: ਰੂਪਾ
ਪੰਨੇ: 242
ਕੀਮਤ: 295 ਰੁਪਏ


(ਰੋਲ ਆਫ਼ ਔਨਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਜਲਦੀ ਛਪ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।)

Monday, 8 September 2014

ਲਾਲਟੂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ


ਲਾਲਟੂ ਬੰਗਾਲੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦਾ ਆਲਮੀ ਬੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਜੋਂ ਉਸ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ, ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਣ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੰਗ-ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ, ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ, ਸਮਾਜਕ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਣ-ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਾਲਟੂ ਸਰਗਰਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਨਤਕ ਬੁਲਾਰੇ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਮੋਕਲਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇਨਸਾਫ਼ਪਸੰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਇਨਸਾਫ਼ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀ ਦੌਰ ਦੇ ਸਵਾਲ ਤੱਥਾਂ, ਅਹਿਸਾਸ ਅਤੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਰੁਝਾਨ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰੋਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ-ਮਿੱਕ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਉਮੀਦ, ਪਿਆਰ, ਇਜ਼ਹਾਰ, ਇਕਰਾਰ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉਸ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਮਈ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਮੁੱਚਾ ਜੈਵਿਕ ਜਗਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੈਵਿਕ ਜਗਤ ਦੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਉਹ ਪਿਆਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਬੌਧਿਕ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰ ਦੇਣਾ ਉਸ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਲਾਲਟੂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਸੱਜਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਤਰਜ਼ਮਾ। 

ਕਵੀ: ਲਾਲਟੂ

ਤਰਜ਼ਮਾ ਅਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ: ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ








ਇਹ ਹੱਕ ਹੈ ਮੇਰਾ

ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ
ਤੇਰੀ ਸਾਂਝ-ਬੇਲਾ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਮੇਰਾ ਵਾਅਦਾ

ਓ ਧਰਤੀਏ, ਇਹ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਲੈਣ ਤੈਨੂੰ
ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਫ਼ਨਾ ਹੋਕੇ ਉਤਾਰਾਂਗਾ ਕਰਜ਼ਾ

ਤੇਰੀ ਉਬੜ-ਖੁਬੜ ਦੇਹ 'ਤੇ ਜੀਵਿਆਂ
ਹਰ ਸੂਖ਼ਮ ਅਹਿਸਾਸ ਲਿਆ ਤੈਥੋਂ

ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਪਿਆਰ ਹੈ ਸਭ ਤੇਰਾ
ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ
ਤੇਰੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਤੜਫ਼ਾਂਗਾ ਤੇਰੇ ਸੰਗ
ਚੀਖਾਂਗਾ ਤੇਰੇ ਸੰਗ ਕਿ ਭਸਮ ਹੋ ਗਏ ਸਭ ਸੰਗੀ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੇ ਬਣਨਾ ਸੀ ਪ੍ਰਾਣ
ਜ਼ਹਿਰ ਬਣਦੇ ਗਏ ਪਹਾੜ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇਹ 'ਤੇ ਰਿਸਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ

ਸਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਹਾਂਗਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿਝਾਉਂਦਾ

ਇਹ ਹੱਕ ਹੈ ਮੇਰਾ।


ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਚਲੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਆਈਏ
ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੁੱਤਾ

ਉੱਥੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰੂਦ ਦੀ ਬਦਬੂ ਹੈ
ਉੱਥੇ ਕਣੀਆਂ ਮਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਕੇ

ਇੱਥੇ ਕਿਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋ
ਚਲੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਆਈਏ
ਕਿੰਝ ਆਪਣੇ ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਨਹਾ ਸਕਦੇ ਨੇ
ਕਿੰਝ ਗਲ ਘਰੋੜ ਕੇ ਗਾ ਸਕਦੇ ਨੇ
ਹਾਲ-ਚਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਨੇ

ਇਹ ਮੁਹੱਲਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ
ਕੌਣ ਜਾਣਦੈ ਕਿ
ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅੱਗ ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਿੱਲੀ ਘਾਹ ਨੂੰ
ਕਿ ਹਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂ-ਸਾਂ ਸੁਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹਾਂ ਦੀ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਦਸਤਕ ਸੁਣੇ
ਲਾਗਲੇ ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੂਰ ਗਗਨ ਦੀ ਲਾਲੀ
ਨੂੰ ਮਲਿਆਮੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਖੇਡ ਦਾ ਬੋਲਾ ਸੁਣੇ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਪਿਆਰ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਜਾਣ
ਚਲੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਆਈਏ।


ਅੱਜ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਰੁਦਨ

ਸੂਰਜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦ, ਓ ਧਰਤੀਏ
ਉਸ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਈ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ

ਚੰਦ ਨਿਕਲਿਆ
ਮੇਰੇ ਦਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟੀਂ ਦੌੜ ਰਿਹਾ
ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ

ਆਪਣਾ ਚੱਕਰ-ਰਾਹ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਕਈ ਸਾਲ ਉਸ ਨੂੰ
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰੁਦਨ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਚੰਡ
ਫੁੱਟੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ
ਲਾਵਾ ਵਗਿਆ ਤੇਰੀ ਦੇਹ 'ਤੇ ਉੱਗ ਆਈਆਂ ਖ਼ੂਨਧਾਰੀ ਮੂਰਤਾਂ

ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ
ਕਿ ਹੁਣ ਛੁੱਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ
ਇਸੇ ਪੰਧ ਆਉਣਾ ਸੀ
ਟੋਟੇ ਹੋਣੇ ਸੀ ਅਨੰਤ
ਹੁਣ ਬਚੀਆਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ
ਪਿਆਰ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਲੈਣ ਦਿਓ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ
ਵਾਰ-ਵਾਰ ਫੁੱਟੇਗਾ ਮੇਰਾ ਰੁਦਨ

ਵੇਖੋ, ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਬੇਖ਼ੌਫ਼ ਬਹੁੜਦੀ ਹੈ।


ਤਾਂ ਕੀ

ਬਾਰਸ਼ ਘੱਟ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕੀ
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਨਿਖਾਰ ਚੜ੍ਹਿਆ ਏ

ਯਾਦਾਂ ਹਰੀਆਂ-ਭਰੀਆਂ
ਪ੍ਰੀਤ ਭਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਉਫ਼ਨ ਰਹੀਆਂ

ਹਵਾਵਾਂ ਹੌਲ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਬਣੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਕੀ
ਆਓ

ਥੋੜਾ ਸਹੀ ਵੰਡ ਲਈਏ ਪਿਆਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ
ਸਾਰੇ ਲੀੜੇ ਉਤਾਰ ਲਓ
ਦੇਹ ਨਵੀਂ ਹੋਣਾ ਲੋਚੇ

ਘੱਟ ਸਹੀ ਤਾਕਤ ਭਰ ਲਹਿਰਾਓ ਮੁੱਕੇ
ਢਕ ਲਓ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ

ਖ਼ਾਲਸ ਪਿਆਰ ਨਾਲ।


ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ
ਤੇਰੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਜਿਓਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ

ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੱਕ ਤੇਰਾ ਦਿੱਤਾ
ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ
ਬਚਪਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਗਿੱਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖੇਡਦੇ ਗਿਰ-ਗਿਰ ਕੇ
ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਜੋ ਰੰਗਿਆ ਜੁੱਸਾ
ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਚੰਨ-ਤਾਰੇ

ਅਣਗਿਣਤ ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣੀ ਸੱਦ ਨਾਲ ਜੋ ਲਿਆ
ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹਿਣ ਨਾਲ
ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ

ਕਿੰਨੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਜਲਾਉਣਗੇ
ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ
ਕੋਈ ਵੀ ਖੋਹ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਮੇਰੀ ਚਾਹਤ ਕਿ ਮੈਂ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਾ
ਹਰ ਜਣੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਾਂ

ਨੀ ਧਰਤੀਏ, ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਖੋਹ ਸਕਦਾ।


ਛੱਡ ਜਾਵਾਂਗਾ

ਛੱਡ ਜਾਵਾਂਗਾ

ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਦਾ ਮਾਣ
ਆਖ਼ਰੀ ਰਾਤ ਤੇਰੇ ਲਈ ਮੋਹ ਅਨੰਤ
ਤੈਨੂੰ ਚੁੰਮਦਾ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਭਰਿਆ ਪਿਆਲਾ ਪੀਂਦਾ ਰਿਹਾ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਤੈਨੂੰ ਵਿੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵੀ ਰੱਖ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੈਥੋਂ ਮਿਲਿਆ ਪਿਆਰ


ਕਹਿ ਜਾਵਾਂਗਾ ਕਿ ਮੌਤ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਵਾਲਿਓ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨੇ ਵੰਡਿਆ ਤੈਨੂੰ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ ਮੋਇਆ ਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਨਿੱਘ
ਭੁੱਲੋ ਸਭ ਕੁਝ ਅਤੇ ਜੀਓ

ਧਰਤੀ ਦਾ ਰੁਦਨ ਸੁਣੋ
ਕਿ ਇਹ ਸੰਭਾਲੇ ਖਰਬਾਂ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦਾ ਭਾਰ

ਵੰਡ ਜਾਉਂਗਾ ਤੇਰੇ ਸੰਭਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਧੜਕਣਾਂ।


ਕਾਇਮ

ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਏਂ ਤੂੰ
ਮੌਸਮ ਦਾ ਮਹਿਕ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਜਿਸਮ ਸਰਸ਼ਾਰ
ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਵਗਦੀ ਹਵਾ ਦੂਰ ਮੇਰੇ ਰੋਮਾਂ 'ਚੋਂ ਛਲਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਬਣੇ ਮੁੜਕਾ
ਦਾ ਸਲੂਣਾ ਸਵਾਦ ਮੁਸਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਗਾਉਣ ਲਈ ਤਹੂ ਏ

ਤੂੰ ਬੇਸੁਧ ਮੈਂ ਬੇਸੁਧ
ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਸੁਧਸਿਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬੀਮਾਰ ਓਪਰਾਲੇ ਨਾਲ ਤਾਰ-ਤਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇਰਾ ਸੀਨਾ
ਛਮਕਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਮਾਰੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਬ-ਗੋਲੇ ਮੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ

ਤੇਰੇ ਜਿਸਮ ਵਿੱਚ ਨਹੁੰਦਰ ਮਾਰ ਤੈਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਪਿਆ ਹਾਂ
ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਹੈ
ਮੈਂ ਪਹੁਫੁੱਟੇ ਜਿਸ ਮੈਨਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ
ਤੇਰੀ ਮਹਿਕ ਹੈ ਚਹੁਪਾਸੀਂ

ਨੀ ਧਰਤੀਏ, ਮੈਂ ਹਾਂ
ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਉਂਦਾ ਹਾਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਆਪਣੀ ਨੀਮਬੇਹੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ।


ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੌਕਾ

ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਦਿਓ
ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਿੱਚ ਭਰਿਆ ਹੈ ਪਿਆਰ
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ ਟਹਿਕਦੇ ਨੇ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ
ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣੋ
ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਦਿਓ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ ਹੋ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਣਾ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ
ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੇਰ ਲਓ
ਬਹਿਸ ਕਰੋ

ਹੈ, ਚਾਹਤ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਹਰ ਦਿਲ ਵਿੱਚ,
ਪੜ੍ਹਣਾ, ਲਿਖਣਾ, ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਘਾਹ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣਾ, ਲੰਮੀ ਫ਼ਿਹਰਿਸਤ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ ਚਾਹਤਾਂ
ਮੌਕਾ ਦਿਓ ਕਿ ਆ ਖੜਾ ਹੋਵੇ ਮੈਦਾਨਿ-ਜੰਗ ਵਿੱਚ
ਕੁੱਚੀਆਂ ਹੋਣ ਸੰਗ ਕਿ ਧਰਤੀ ਗਗਨ ਸਜ ਗਾਵੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ

ਹਰ ਕਰੁਬਲ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਰੀ-ਭੂਰੀ ਹਿੱਕ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਹੈ
ਮੌਕਾ ਦਿਓ।



ਬਗ਼ਲੇ ਓ ਪਗ਼ਲੇ

ਬਗ਼ਲੇ
ਓ ਪਗ਼ਲੇ

ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਰਕੀਬ
ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂ ਤੈਨੂੰ ਬਿਆਨ
ਸਫ਼ੇਦਪੋਸ਼ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਰਕੀਬ
ਗਿੱਲੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਢੋਅ ਲਿਆਇਆ ਅੱਥਰੂ ਹੂ

ਆ ਜਾ ਮਿਲ ਕਰੀਏ ਪਿਆਰ
ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ
ਅਤੇ ਜਿੰਨੇ ਰਕੀਬ ਸਾਡੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜੀਏ
ਕੋਈ ਫੁੱਲ ਕੋਈ ਪੱਤਾ

ਬੜੀ ਬੇਲੱਜ ਮਾਸ਼ੂਕ ਹੈ ਧਰਤੀ
ਏਨੇ ਸਾਰੇ ਆਸ਼ਕ ਪਾਲੇ ਹੋਏ ਨੇ

ਓ ਸੱਭਿਅਤਾ-ਓ ਸਰਮਾਏ-ਓ ਜੰਗ ਲੜਾਈ-ਵਾਦੀਓ
ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਬਗ਼ਲਗੀਰ ਰਹੇਗੀ

ਚਿੱੜੀ ਚੁਕੇਗੀ, ਫੁੱਲ ਖਿੜਨਗੇ, ਪੱਤੇ ਝੂਮਣਗੇ,
ਅਸੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਵਾਂਗੇ।


ਕੁਝ ਕਹੇਂਗੀ

ਆਪਣੀ ਸਾਂਝ-ਬੇਲਾ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹੇਂਗੀ ਮੇਰੀ ਧਰਤੀਏ

ਅੱਜ ਇਸ ਗਿੱਲੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ
ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤੈਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ
ਜੁਲਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਆਈ ਏ ਮਤਲਬ ਸਉਣ ਦੀਆਂ ਮੱਠੀਆਂ ਕਣੀਆਂ ਨੇ
ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਰਸ਼ਾਰ

ਰੋਇਆ ਹਾਂ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਤੇਰੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਦੇਕੇ
ਤੇਰੀ ਮਹਿਕ ਵਿੱਚ ਹਉਕੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹੁਲਾਰ ਵਿੱਚ
ਸਾਰੀ ਥਕਾਵਟ ਜਿਸਮ ਦੀ ਤੂੰ ਡੀਕ ਲੈਂਦੀ
ਜਦ ਤੇਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਪਹਾੜ ਖੇਡਦੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹਿੱਕ ਵਿੱਚ ਹਾਰਾ ਬਾਲ
ਮਸਤ ਮੌਲਾ ਝੂਮਦੇ ਚਰ-ਅਚਰ
ਤੇਰੀ ਬਦਹਾਲੀ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ


ਹੁਣ ਢਲਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਰਾਤ ਵੱਲ
ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਪਦੀ ਰਹੀ
ਕਿੰਝ ਸਮਝਾਂ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਬੇਹਾਲ

ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹੇਂਗੀ ਮੇਰੀ ਧਰਤੀਏ
ਆਪਣੀ ਸਾਂਝ-ਬੇਲਾ ਵਿੱਚ।

ਬਾਰਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ

ਬਾਰਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ
ਕੀ ਉੱਥੇ ਵੀ ਤੇਰੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਤਿਲਕ ਰਹੇ ਬੱਚੇ
ਕੀ ਉੱਥੇ ਛਪ ਛਪਾਕ ਖਿੜ ਰਿਹਾ ਖੇੜਾ
ਉੱਥੇ ਵੀ ਉਡ ਆਏ ਕੀ ਜਲ ਪੰਛੀ ਦੂਰੇਡੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ
ਉੱਥੇ ਵੀ ਕਤੁਰੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਬੌਖਲਾਹਟ ਵਿੱਚ ਖੋਏ

ਜਿੱਥੇ ਅਸਮਾਨ ਹੈ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਹਨ ਕਣੀਆਂ

ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਿਧਰ ਨਜ਼ਰ ਜਾਏ
ਉੱਥੇ ਲੱਭ ਲਵਾਂ ਹਰਿਆਲੀ
ਵਿਕਾਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੈ
ਚੀਖਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਛਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ

ਨੀ ਧਰਤੀ! ਮੈਂ ਕਿੰਝ ਚੁੱਪ ਰਹਾਂ
ਭਰ ਲੈਣ ਦੇ ਰੋਮ-ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਦੀ ਪਰਾਗ ਮਹਿਕ
ਸਾਹ-ਭਰ ਤੜਪ ਲੈਣ ਦਓ

ਬਾਰਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।


ਉਸਦੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ

ਤੇਰੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਉੱਥੇ ਵਹਿੰਦੀ ਸੀ ਨਦੀ

ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ ਭਲਾਂ
ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਉਦੋਂ ਵਰਗਾ ਹੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰਿਆ ਹੈ
ਮੱਛੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀਆਂ
ਹੋਵੇਗੀ ਭਲਾਂ ਉਹੋ-ਜਿਹੀ ਹੀ ਯਾਦ ਸਮਾਏ

ਤੇਰੇ ਜਿਸਮ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ
ਵਿੱਚ ਲਿਬੜ-ਲਿਬੜ ਅਸੀਂ
ਹੱਥ ਲਗਾਇਆ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ
ਸਿੱਖੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਸਾਧੇ ਸੁਰ

ਉਹ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਪਾਉਣਗੇ
ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਦੀ ਕਿਨਾਰੇ ਬੈਠੇ ਹਾਂ
ਬੰਦ-ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖ ਰਹੇ
ਉਹੀ ਲਾਲ ਚੁੰਝ ਵਾਲੀ ਚਿੜੀ

ਖੇਡ ਰਹੇ ਮਿੱਟ ਗਏ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਖੇਡ
ਹਰ ਨਾਮ ਖਿੜਦੀ ਉਸ ਦੀ ਖਿੜਖਿੜਾਹਟ
ਮੈਂ ਮਿਟਾਏ ਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।


(ਲਾਲਟੂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ 7 ਸਤੰਬਰ 2014 ਦੇ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ। ਆਖ਼ਰੀ ਕਵਿਤਾ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਛਪੀ।)

Sunday, 19 January 2014

Short movies go a long way

As more and more short and documentary films are creating a buzz and finding an enthusiastic response, India seems poised and ready to accept non-feature films as an alternative means of entertainment
Nonika Singh




From left: Stills from Miriam Chandy’s Rat Race, Shubhashish Bhutiani’s Kush, GS Chani’s Yakshagana and Daljit Ami’s Not Every Time
From left: Stills from Miriam Chandy’s Rat Race, Shubhashish Bhutiani’s Kush, GS Chani’s Yakshagana and Daljit Ami’s Not Every Time


* Miriam Chandy’s Rat Race and Anand Patvardhan’s War and Peace found a theatrical release something quite unheard of in India.

* Pan Nalin’s Samsara rocked the international circuit and his latest Faith Connections on the Kumbh Mela moved audiences across the board.
* Indian director Shubhashish Bhutiani’s short film Kush was selected in the shortlist of 10 live-action shorts in the Oscar race.
* Mumbai International Film festival, all set to unveil in the first week of February, which received 600 entries in short film, documentary and animation categories has shown a slow but steady increase in participants.
* Fire in the Blood set a record for the longest theatrical run by any non-fiction feature film in Indian history as it ran for five weeks in Mumbai.

On the face of it, the scenario of short and documentary films couldn’t be rosier. Non-feature films perhaps never had it so good. Be it social networking sites or film festivals, it’s these films that are creating as much if not more buzz than the feature films.
Gurcharan Singh Chani
Gurcharan Singh Chani 
Daljit Ami
Daljit Ami
Miriam Chandy Menacherry
Miriam Chandy Menacherry
Pan Nalin
Pan Nalin

Prior to moving up in the Oscar race, Shubhashish’s Kush had already won the Orizzonti Award for Best Short Film at the 70th Venice International Film Festival 2013 and jury prize at Hamptons International Film Festival.

It doesn’t take an Anurag Kashyap to tell us the future belongs to short films, many like Pan Nalin feel that the future is already here. With technology facilitating makers and YouTube proving to be the new Mecca for aspiring filmmakers, the tidings are bright. Miriam Chandy Menacherry, a journalist-turned-filmmaker, whose film The Rat Race was one of the first few films to be released in theatres nods. She believes documentary films have come of age in India.

GS Chani, who has made many documentaries on Indian arts and heritage, agrees that we have come a long way since the times when the only exposure to documentary films would be by way of newsreels shown before the screening of films. Today, the avenues have grown and the number of channels multiplied. In a country where entertainment meant only cinema, suddenly people are interested in history, culture, environment and a whole range of subjects social as well as political. In short, people want content not just fluff and catering to this need there is a fresh wave of talent many of whom are young and gifted. However, Chani is not sure whether all films that are making a noise are actually offering anything of higher value. Renowned documentary maker Sanjay Kak asserts that the biggest challenge is to keep the audiences engaged with our ideas and our craft, not by seducing them with some lowest-common-denominator trash. All agree that there is an increasing hunger for films outside Bollywood and Hollywood. Makers caution that increased viewership, the staggering number of hits on the Internet could well just be much ado about nothing. Says Daljit Ami, "As with mainstream films, these too could well fall prey to populism." Besides, many feel that this hunger need not translate into anything substantial at least monetarily. For instance, each time Ami’s film Not Every Time, on gender violence, is screened, it triggers a heated debate and a thoughtful discourse. But rarely ever does it motivate people to shell out money to buy a CD. Kak, however, differs and can sense an encouraging trend wherein people do choose to buy cds of films they like and are even disturbed by. Nalin’s last film Samsara did a brisk business of Rs 120 core at international circuits. The international funding which no doubt has grown over the years, argue the sceptics, is open to the select few. According to some, even worse is that there are not very many luminaries in the realm of this genre. Even acclaimed directors are not known outside a limited circle. But what of the fact that now celebrities from mainstream cinema are being roped in to act in such films. Certainly it would not hurt the cause of filmmakers or films when well-known filmmakers like say a Karan Johar or Anurag Kashyap decide to step into short-film making. Last year, Bombay Talkies, a compilation of four short films, was made to mark the 100 years of Indian cinema. This experiment bodes well. Veteran filmmaker Buddhadeb Dasgupta, however, warns, "Let’s not delude ourselves. It will take a long time before a documentary culture can be fostered here." Unlike the West, where a steady audience for such films exists, he feels it’s near-impossible here to make a political film. Not that it stops committed men and women from taking the road less travelled. Directors like Sanjay Kak have not only made films on ticklish subjects such as Maoism and Kashmir but even dared to take a stand and thus turned the idea of objectivity on its head. Indeed, today’s filmmakers are challenging the conventional definition and grammar of such films. They are making films in exciting, story-telling formats, often fusing fact with fiction. Questions Miriam,"If to engage with more audiences, makers are using elements like humour or new techniques, I see no harm." Nalin feels that in an information age, where facts are anyway just a click away, the emotional connect is what matters most. Buoyed by the response to Faith Connections, he is upbeat about the release of the film for which viewers are paying on the Net.

However, Ami reminds us how Patvardhan’s much-acclaimed film flopped at theatres. Menacherry’s The Rat Race may not have set the cash registers ringing but the fact that it got the space along with Bollywood releases, is an achievement by itself. She refuses to endorse the viewpoint that using the yardsticks of bazaar is antithetical to the nature of documentaries and the success of an odd film will have no impact on the box office. She argues if a film like Fire in the Blood, a very political film can run successfully at PVR for five weeks why should makers be satisfied with remaining on the fringes and niche viewings? She dwells on the need for promotional budgets, following the model of the West, where educational rights grant filmmakers license fees to screening films at institutions. Fortunately, many institutions are more than willing to pay a screening fee, howsoever nominal. Of course, making documentaries and short films will remain an uphill task. A country that loves fiction the going for short films isn’t easy either. For the greater challenge here is screening as well as monetisation. With the tribe of thinking curious minds wanting a counter point and debate, with funding becoming more accessible, with greater coordination between funding agencies and makers, VS Kundu, Director MIFF is certain a new beginning has been made. Whether it will lead to documentaries and short films emerging as an alternative means of entertainment, whether people will be receptive to the idea of buying a ticket or not.... there is no denying the paradigm shift in both perception and reception to non-feature films.

Winds of change 
Well-known actor and comedian Jaaved Jaaferi launched the Indian Documentary Foundation (IDF) an organisation that aims to take the documentary genre to mainstream audiences in collaboration with the International Film Festival of Kerala. It funded The Rat Race. 
A new initiative called Trigger Pitch was launched by the Kerala State Chalachithra Academy and the Indian Documentary Foundation, to bridge the gap between creative and marketing sections of filmmaking. The idea is to create a wider audience and awareness.
The 2014 edition of MIFF will bring internationally acclaimed pitching forum Good Pitch Squared' partnered by BRITDOCS and the Sundance Institute Documentary Program to facilitate funding.
MIFF will confer technical awards, thus playing an important role in enhancing creative satisfaction levels of those involved in the onerous task



With Thanks from The Tribune, Sunday, January 19, 2014, Spectrum