Endangered texts

CHANDER SUTA DOGRA

In Punjab, a film maker explores how there exists a unique tradition of ‘seva’ that preserves as well as destroys old scriptures

The concept of ‘sewa’ or selfless service for the community has a unique place in Sikhism. As a means to promote humility, which is one of the three fundamental principles of the faith, its purpose is to work voluntarily for the betterment of humanity. It took Daljit Ami, an independent film maker from Punjab to discover that as a result of varied interpretations of ‘sewa’ in the context of Sikhism,  not just the preservers but destroyers of precious heritage in Punjab draw upon  ‘sewa’ to justify their deeds.

His latest film titled what else but Seva,documents some unique efforts in both directions. The target is ancient religious and literary manuscripts endangered by neglect, disuse and the march of time. To preserve these mostly handwritten documents, old editions of the Guru Granth Sahib and many more scriptures is the stellar work being done by Chandigarh based Punjab Digital Library which has digitized some 7.5 million pages since 2003.  

People like Devinder Pal Singh went from village to village to search for old ‘birs’ of the Guru Granth Sahib and other manuscripts which they could digitize. From 5,000 pages a month, they now do some 3,000 a day. Then, as the work grew people began approaching them with books, photographs and newspapers too and they began doing those too. “Anything related to the history, culture and literature of Punjab and our catchment area is both Pakistan and Indian Punjab, Haryana, Himachal Pradesh and north India in general from where we get old material that is digitized to preserve its content, if not the physical form”, he says.

But Daljit’s keen camera has also documented the destructive aspect of several ‘Angitha Sahib’gurudwaras in Punjab and elsewhere – secretive but well organized places - where old scriptures and manuscripts are systematically cremated in huge quantities. The logic behind these crematoriums is the Sikh philosophy handed down by the Tenth Guru Gobind Singh that their holy book, the Guru Granth Sahib is the embodiment of a guru and no one else has that privilege.

 So we have Harsharan Singh of an Angitha Sahib gurudwara near Paunta Sahib in UP angrily opposing all those “who preserve the scriptures through chemical processes and digitization.”

“When the Guru Granth Sahib is our guru, he has a life and will die too. Have you seen anyone holding on to the body of his or her father? When the ‘guru’ scripture grows old, its parts are torn and faded, it has to cremated and we are doing this holy task,” he says.

Daljit was not given permission to film the huge crematorium at the gurudwara , or the room where scriptures from all over India, Pakistan and sometimes from different parts of the world are given the ritual purification bath and wrapped in clean clothes preparatory to their cremation. He took the shots with a zoom lens from outside the boundary walls. But Harsharan Singh did tell him that “though this is a secret place, we have no paid help, all who work here are volunteers and we have no shortage of anything, be it, ghee, wood or perfume needed for the cremations.”  The cremated remains are then collected and immersed in the river Yamuna that flows nearby.

The Angitha Sahibs that are known to exist in Goindwal Sahib and Ludhiana in Punjab and this one in Paunta Sahib. And all of them have an extensive network of collection centres where old manuscripts some 80 to 100 years old come. They need not be just Sikh scriptures, for as Harsharan Singh informs, they get holy books of Hindus, the Gita, Ramayana, the Bible and a variety of other scriptures from Jainism, Buddhism, Islam too and all are cremated with the same reverence and sanctity. “God is one and he is embodied in the scriptures of all religions,” they believe.

When Devinder Pal showed the sants of Goindwal Sahib the preserved scriptures on his laptop, they were angry and wanted him to show them where the original old works are so that they could cremate them. The logic may not appeal to many, but theirs is also a kind of ‘seva’. And their followers are many.

Seva throws light on other efforts at  preserving old books, sometime single handed ones like that of Gurdev Singh Sidhu an author who rummages in old shops of Malwa in Punjab for torn, termite eaten works of Punjabi narrative poetry – a dying tradition.

This is Daljit’s tenth film and will be screened at the Punjabi International Film Festival later this month.

With Thanks from The Hindu, May 27, 2013
(http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/endangered-texts/article4754671.ece)

ਵਿਰਸਾ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਸਹਿਜ ਸੁਨੇਹਾ

ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸੇਵਾ' ਟੋਰਾਂਟੋ (ਕੈਨੇਡਾ) ਵਿਖੇ ਹੋ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫ਼ਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੀਆਂ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਬਰੈਂਪਟਨ (ਕੈਨੇਡਾ) ਦੇ ਸ਼ੈਰੀਡਨ ਕਾਲਜ (ਡੇਵਿਸ ਕੈਂਪਸ) ਵਿੱਚ 18 ਮਈ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਲੱਗੇ ਕਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਿਕਰਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ 'ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼' ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਬਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।  -ਸੰਪਾਦਕ

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸੇਵਾ' ਗਿਆਨ ਦੇ ਅਮੁੱਕ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੁਕਤਾ-ਨਿਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਸਹਿਜ ਸੰਵਾਦ ਤੋਰਦੀ ਹੈ। ਕੁੱਲ 27 ਮਿੰਟਾਂ ਦੀ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਤੋੜਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਈ ਤੁਕ 'ਪੀਊ ਦਾਦੇ ਕਾ ਖੋਲਿ ਡਿਠਾ ਖਜਾਨਾ।। ਤਾ ਮੇਰਿ ਮਨਿ ਭਇਆ ਨਿਧਾਨਾ।।' ਉਤੇ ਝੜਦਾ ਹੈ। ਪਿਉ-ਦਾਦਿਆਂ ਦੇ ਅਮੁੱਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਚੂਲ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਕਰਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਥਾਈਂ ਹਮ-ਰਾਹ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਈਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਖਹਿੰਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਹਰ ਫਰੇਮ/ਹਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਗੁਆਚ ਰਹੇ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਦਰਦ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਰ ਕੇ, ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਮਾਰ ਕਰ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਗਿਆਨ ਮਿਥ ਕੇ ਮਿਟਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ, ਇਰਾਕ ਜਾਂ ਮਿਸਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਮਿਥ ਕੇ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੁੱਝ ਮਾਰ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਣ ਖਲੋਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਲਜੀਤ ਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਬੜੇ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਜੰਗ-ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

ਪੂਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਆਪਣੇ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਅੱਖ ਰਾਹੀਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਮਸਲਾ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਮਸਲਾ ਕਿਸੇ ਧਰਮ, ਧਾਰਾ ਜਾਂ ਧੜੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਗਰੀ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮਸਲਾ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਮੁੱਲ ਅਤੇ ਉਪਲਭਧ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪੇ ਤੈਅ ਕਰਨਗੀਆਂ ਕਿ ਇਸ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀ ਛੱਡਣਾ ਤੇ ਕੀ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਸੁਖਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਉਹ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਿਰ ਕਰਜ਼ਾ ਤਸੱਵੁਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ ਸਬੰਧਤ ਮਸਲੇ ਦੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਵਾਧਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬੋਲ ਕੇ, ਪੂਰੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਖਿਆਲਾਤ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਮਸਲੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਰਲਾ ਦੇ; ਪਰ ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਦਿਲੋ-ਦਿਮਾਗ ਉਤੇ ਇੰਨਾ ਕੁ ਜ਼ਰੂਰ ਅਸਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉਠੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਣ-ਛਾਣ ਲਈ ਖੁਦ ਅਹੁਲਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਿਕਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਮਿਲੀ ਹੈ। 
-ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼ ਫੀਚਰਜ਼

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਦੇ ਕੈਮਰੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ 'ਡੇ ਐਂਡ ਨਾਈਟ' ਟੀ.ਵੀ. ਚੈਨਲ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। 'ਸੇਵਾ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੇ ਸੱਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 'ਕਰਜ਼ੇ ਹੇਠ', 'ਸੁਦਰਸ਼ਨ: ਇੱਕ ਸਹਿਜ ਸੰਸਥਾ', 'ਜ਼ੁਲਮ ਔਰ ਅਮਨ', 'ਅਨਹਦ ਬਾਜਾ ਬਜੇ', 'ਕਾਰਸੇਵਾ', 'ਖਰੜਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਬਾ' ਅਤੇ 'ਹਰ ਮਿੱਟੀ ਕੁੱਟਿਆਂ ਨਹੀਂ ਭੁਰਦੀ' ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਕਫ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਜੀਤ ਨੇ 'ਸੇਵਾ' ਬਣਾਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਤੰਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗਦੀ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਵਾਦ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

(ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਮਈ 8, 2013 ਵਾਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

On a path less trodden

Daljit Ami’s tenth short film Seva not only underlines the significance of preserving heritage, but also salutes the contribution of those devoted to the onerous task of conserving it
Nonika Singh

The image of SRK prancing in the mustard fields of Punjab might have been immortalised in cinema… Daljit Ami, a man of rural roots, knows too well it’s nearly impossible and impractical to do so in real life. In fact, back in time he realised that the Punjab depicted in Bollywood and Pollywood is far removed from the actual reality.

So to bring out the real Punjab and its people Ami turned a filmmaker. Making films shorn of commercial razzmatazz, he focuses on flesh and blood people engaged in varying pursuits that have a larger import. Today he is ready with his tenth short film Seva that underlines the significance of heritage and brings alive men and women who are at its service. He says, “Be it literature or cinema it’s about time we turned our attention to non-fiction. Till we do so we will not be able to evolve a sensitive society.”

Heritage, the civilizational connect in particular, he asserts can make us better human beings. Alas, he rues it remains an absolutely neglected domain that simply doesn’t exist on the radar of people. That’s why he chose the popular medium of films to bring it into focus. Of course, as he brings together five different persons devoted to the cause of heritage he even links it up with the damage that has been played out on the world stage. In Punjab he gives full marks to the Punjab Digital Library, which he feels is doing both stellar and pioneering work. He gushes, “Imagine till date they have digitised 7.5 million pages.” In times to come, he observes, it would become an institution to reckon with and perhaps an independent subject of his next film.
In his lexicon of filmmaking, audience does not comprise bumbling idiots but intelligent, thinking beings who don’t have to be spoon-fed. Drawing them into his creative maze he wants viewers to decode on their own. No wonder he doesn’t offer any linear narrative in his films. Nor does he stick to the oft beaten path.

So when the entire country was harping over the plight of debt-ridden farmers, he made a film on landless labourers who he observes are born in debt and named his film so. In Not Every Time he talked of a movement in Barnala district that raised a voice against sexual crimes that few urbanites had heard of. On urbanites, especially residents of City Beautiful, he is candid. He quips, “Short film festivals that happen in Chandigarh have nothing to do with the region.” Even otherwise he feels Chandigarhites identify with New Delhi and New York.
Indeed, making the kind of films he does is no cakewalk. Even more difficult is marketing these films. Yet moving against all odds his films have found receptive viewers.
Kar Seva on the green crusader Sant Balbir Singh Seechewal has been viewed by millions of people as it has been screened across the length and breadth of villages across Punjab. With the latest Seva he hopes to target schools and colleges.

One day he might move to larger-than-life cinema but his subjects would still be drawn from contemporary non-fiction and mirror everyday concerns of the common man. Picking up threads from the hidden pages of history right now he is planning to make an ambitious film on the Singapore mutiny in which 41 Punjabis lost their lives.
Love for cinema might have rubbed on to him perchance when as a college student he shared a room with the National Award winning director Rajeev Sharma. Today it’s a passion that finds sustenance in his ability to sail alone, more often than not, against the tide.


With Thanks from The Tribune. It was published in The Tribune on April 26, 2013 The writer can be reached at nonika@tribunemail.com
(http://www.tribuneindia.com/2013/20130426/ttlife1.htm#1)
The photograph was taken by Mangal Singh.

DANCE NOW, SOHNI, CROSS NOW

By Daljit Ami ਉੱਤੇ ਹੀਰ ਨੇ ਲਈ ਫੁਲਕਾਰੀ ਕੁੜਤੀ ਖੱਦਰ ਦੀ ਪਾਈ ਹੱਥੀਂ ਉਹਦੇ ਸਜਣ ਚੂੜੀਆਂ ਰੰਗਲੀ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਈ ਕੁੜੀਆਂ 'ਚ ਚੰਦ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੀਰ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਆਈ ਰੌਣਕ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਦੂਣ ਸਵਾਈ … Utteh Heer ne layi phulkari kudhti khaddar di payi hathinuh desajan chudian rangli mahndi layi kudian ’chchand chad giya Heer Gidhevi chaayi Raunak kudian di hogayi dhunh savayi … Heer wrapped in embroidered sheet (phulkari) wearing cotton shirt bangles on her wrists resplendent with henna she appeared like a moon among girls the hullabaloo grew with Heer’s arrival in Giddha hullabaloo grew … An accomplished dancer’s arrival in the circle of Giddha gets thunderous applause with this folksong, which dubs her as Heer. The transforming inward circles of Giddha Giddha is a Punjabi folk dance form; a total dance that includes acting, dance, rhythm and singing, traditionally by and for women1 . It is performed in an inward circle, over Bollian. These Bollian - plural of Bolli, where Bolli, literary meaning language, is a form of folk song - are composed by the women themselves. In the words of senior journalist and writer Giani Gurdit Singh, ‘connoisseurs of folk songs argue that constant rubbing on people’s tongue have blessed songs with softness like hill stones. … The softness of millions of lips and tongues polish folk tunes .2’ While performing the Giddha, one of the woman singers initiates a Bolli and the rest of the dancers respond by repeating the Toda; the dramatic peak of every Bolli. Multiple dancers dance in the circle and others join in with rhythmic claps, heel tapping of naked feet and body movements from their own places, repeating the Toda. Sung in Giddha, the Bollian are short stories of any activity or idea - from abstract to concrete, as perceived by women. Women enact and articulate their finer feelings through Bollian as they make sarcastic comments, question and ridicule social norms. Scholar Harbhajan Kaur Dhillon3 says that Giddha is a versatile folk dance with its rich variety of songs, music and improvisations. Traditionally, Giddha does not differentiate a dancer from the viewer, as in an inward circle everybody is a participant. Nahar Singh, a Punjabi folklore scholar, has dubbed this circle as Ghahra Pidh (a frock-like platform). Women from every possible age group form the inward circle while dancers take their turns and some choose to remain a part of the chorus. Love legends also appear in Bollian, where the singers empathise with the women characters and aspire for men synonymous with those in the love legends. Every woman aspires to be Heer, Sassi or Sohni and dreams for a companion like Ranjha, Punnu or Mahiwal. Although Heer is the most popular character and appears frequently in Bollian in different contexts, Sohni has successfully cut her own niche in Bollian. Sohni has been told, retold and interpreted in the popular imagination in the context of her engagement with social norms and patriarchy. The Bollian discussed below exemplify various aspects of the legend of Sohni-Mahiwal. Mocking Social Hierarchies  ਰਾਤ ਹਨੇਰੀ ਸਾਂ-ਸਾਂ ਕਰਦੀ ਸੋਹਣੀ ਕਦੇ ਨਾ ਡਰਦੀ ਚੱਕ ਲਿਆ ਘੜਾ ਉਹਨੇ ਧਰਲਿਆ ਢਾਕ 'ਤੇ, ਬੋਚ ਬੋਚ ਪੱਬ ਧਰਦੀ, ਡੋਬੀ ਤੈਂ ਨਣਦੇ ਕੱਚੇ ਘੜੇ 'ਤੇ ਤਰਦੀ, ਡੋਬੀ ਤੈਂ ਨਣਦੇ… rat haneri saan-saan kardi Sohni kade na dardi chakk liya ghara uhne dharliya dhhak te, boch boch pab dhardi, dhobi tain nanhde kacche ghade te tardi, dobi tain nanhde … Sohni is not scared of the dark furious night, She walked quietly with a pitcher on her flank, O sister-in-law I drowned, you made me swim on an unbaked pitcher… O sister-in-law it’s because of you I drowned … Unleashing a double-edged weapon, through this Bolli, women empathise with Sohni and ascribe responsibility to her husband’s sister. On the one hand they associate themselves with Sohni but on the other, with a sarcastic tinge, they question the established social hierarchy where in-laws are supposed to exercise their control through the sister-in-law. The sister-in-law here emerges as a strong representative of patriarchy and the references to her in Bollian further endorse the stereotype. The ghara (pitcher) represents the social construct, against which Sohni is struggling; where her sister-in-law withdrew the last bit of support replacing it with an illusionary support that disintegrated within no time.4 Sohni and the Ghara ਸੁਣ ਵੇ ਘੜਿਆ ਮੇਰੀ ਜਾਤ ਦਿਆਂ, ਕੀਹਨੇ ਤੇਰੀ ਮਿੱਟੀ ਗੋਈ, ਕੀਹਨੇ ਤੈਨੂੰ ਘੜਿਆ ਘੜ-ਘੁੜ ਕਿ ਤਾਂ ਚਿਖਾ 'ਚ ਚਿਣਤਾ, ਜਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਰਿਆ, ਪਾਰ ਲੰਘਾ ਦਈਂ ਵੇ ਲੜ ਸੋਹਣੀ ਨੇ ਫੜਿਆ। sun ve ghadia meri jaat dia, kihne teri mitti goi, kihne tainu ghadia, ghad ghud ke tan chikha 'ch chin ta, jal pani da bharia, parr langhaa dayin ve ladh Sohni ne phadhia Listen O pitcher, we are of the same ilk, who kneaded your soil, who shaped you, once shaped, you were baked in the oven, strengthened to contain water, Sohni has resorted to you, help her to cross. The unbaked pitcher remains Sohni’s constant companion in various modes of creative expression. In the above Bollian, Sohni kept her engagement with the ghara, intact in more ways than one. Here, she is instinctively aware of the pitcher's qualities. As a daughter of a proficient artisan Sohni identifies herself with earthenware. The earthenware she has grown up with is her pride as she enjoys the respect and prosperity of her father earned through professional expertise - this played an instrumental role in bringing Sohni and Mahiwal face to face. Mahiwal’s first impression of Sohni was reflected in the earthenware bought from her by his associates. On finding the baked pitcher swapped with unbaked, she realises the imminent danger but refuses to budge. Overtly she seems to be in dialogue with the pitcher but covertly she gathers courage before the final journey. This illusionary help of the unbaked ghara remains an integral part of Sohni’s narrative in one form or the other as a metaphor for social constructs. This is also a moment of realisation for Sohni as she realises that the soil used for social constructs does not match with the lovers’ pursuit. Contemplative, Sohni attempts to establish that she is made of a different soil. In Bollian this difference has been depicted as an essential trait of chivalrous women. The path less trodden ਇਸ ਘੜੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਰੇਤਲੀ ਖੁਰ-ਖੁਰ ਹੋ ਗਈ ਢੇਰੀ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੋਹਣੀ ਮੌਤ ਨੇ ਘੇਰੀ। es ghare di mitti retli khur-khur ho gayi dheri, vich daryavan de Sohni maut ne gheri this pitcher is made of sandy soil which eroded back to basic, Death entrapped Sohni in rivers. After invoking the old association, here the women talk about the basic characteristics of the pitcher and the inevitable fate of Sohni. Through the ghara, women underline the difficulties of the path chosen by Sohni where death seems certain. The last line of the Bolli uses the word 'rivers' instead of river or the Chenab and this use changes the meaning of Chenab. The choice of this very word establishes that specificities are immaterial as it is a general social phenomenon. Sand is a symbol of barrenness and is notorious for playing tricks through mirages; it neither grips nor contains. When women comment on the sandy soil of the pitcher through folklore they create an image of a courageous woman. Sohni's pitcher remained true to its sandy character whereas she proved her own mettle. Both are legendary in their own terms and stand true to their characters. As camels and cacti challenge the hostility of deserts, Sohni questions the social norms through folklore. She emerges as a role model of an independent loving woman. Sohni the Eternal Lover ਸੋਹਣੀ ਜਹੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੀਤ ਕੀ ਕਰਨੀ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਵੀ ਪਾਣੀ ਭਰਦੀ ਵਿੱਚ ਝਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੋਹਣੀ ਆਪ ਡੁੱਬੀ ਰੂਹ ਤਰਦੀ। Sohni jahi kise preet ki karni uhdi preet vi pani bhardi vich Jhanavan de Sohni aap dubi ruh tardi Who can love like Sohni? Even Love can take pride in her. Sohni herself drowned in Chenabs, but her soul swam across … This Bolli depicts Sohni as an inimitable symbol of love who has expanded the glory of Love, someone whom even Love can be proud of. Here the Chenab is plural representing the multiple social norms obstructing Sohni, who sacrificed herself to immortalize the indomitable female spirit. Occasionally, the last line of this Bolli is sung differently. ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਵਾਲ-ਮਹੀਵਾਲ ਕਰਦੀ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ। Sohni Mahiwal-Mahiwal kardi vich daryavan de With this change Sohni's resolve gets personified and Mahiwal emerges as an irresistible lover who is worth seeking even when fatality is knocking from close quarters. The popularity of Sohni endorses this formulation and reiterates that when the woman claims her basic right to have a companion of her choice, her confrontation with social norms is inevitable. This inevitability underlines the relevance of Sohni alongside other love legends. Her association with the pitcher could not help her cross the river but through folk songs women have made her spirit swim across to stand the test of time. Contemporary River Crossings  Bollian thus celebrates the spirit of women, and manifests their aspirations, dreams and pain. The nuances of the psyche of suppressed women manifest themselves in folk songs and Giddha is a unique platform for such voices. Dhillon writes, “The suppressed self of Punjabi females gets expressed in Giddha performed at Tian (a monsoon festival when rural women dance at a common place) and marriage.”5 This phenomenon is not confined to Punjab only as such folk songs represent the psyche of suppressed women in any agrarian society. Dr. Nahar Singh spells it out as 'cultures with strong restrictions against pre-marital sexual relations consider marriage moral, psychological and social imperative.’ Like any other agrarian society, Punjabis recognise pre-marital sexual purity and furthermore, in case of girls, pre-marital sex is a taboo. The valiant pursuits of lovers acquire legendary status in culture ascribing such values. Even a cursory glance at Punjabi folk songs is enough to establish the fact that love or unrecognised social relations have been rendered with unparallel intensity … these folk songs function as curative formulas of social health.'6 Sohni’s enduring popularity endorses this formulation and stresses that when women claim their right to choose their companions, a confrontation with social norms is inevitable. While her pitcher could not help her cross the river, through folk songs women have carried Sohni’s spirit across the raging waters. This is the best tribute from co-travellers, cutting across time and space. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 1. Malwai Giddha is another Punjabi folk dance, which has no similarity with the Giddha except the name. Malwai Giddha is a dance performed by men in the Malwa region of Punjab, between the Satluj and the Ghagar rivers. 2. MeraPind, Giani Gurdit Singh, Sahit Parkashan, Chandigarh, 2010, Page-248 3. Giddha Te Is Di Peshkari , Harbhajan Kaur Dhillon, NATIONAL BOOK SHOP, Delhi, 2006 4. When Sohni set out to swim towards Mahiwal with the help of a baked pitcher, her sister-in-law swapped the baked pitcher with an unbaked one which, inevitably, eroded in the Chenab leaving Sohni alone to confront the violent waves. 5. Giddha Te Is Di Peshkari, Harbhajan Kaur Dhillon, National Book Shop, Delhi, 2006, page-6 6. Bagin Chamba Khid Riha, Dr. Nahar Singh, Publication Bureau, Punjabi University, Patiala, 1999, page-4 The article was first published by HRI Southasia. The author is a fellow with Hri Institute for Southasian Research and Exchange (http://www.hrisouthasian.org/resource-center/gandharva/6-lovelegend/388--dance-now-sohni-cross-now.html)

ਨਵੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ

ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਏ 60ਵੇਂ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਐਲਾਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਸੌਟੀ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੰਨ 1954 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ‘ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ’ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਸਿਨੇ ਐਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਸਿਨੇਮਾ ਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਸਲ ਪੈਮਾਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਵਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਐਵਾਰਡਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜੱਜਮੈਂਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਿਊਰੀ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦੁਆਰਾ ਉਭਰ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਹਿਆ ਹੈ। 

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਵਪਾਰਕ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਘਟਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਨਵੇਕਲੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣਿਆ ਹੈ। 60ਵੇਂ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਹੁਣ ਵਾਕਈ ਹੀ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੌਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆਤਮਕ ਪਛਾਣ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਰਕ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਮਨੋਰੰਜਕ ਫ਼ਿਲਮ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਵਿੱਕੀ ਡੋਨਰ’ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਫੀਚਰ ਫ਼ਿਲਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਤਹਿਤ ਬਿਹਤਰੀਨ ਫ਼ਿਲਮ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ’- ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਅਛੂਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਅਨੁਰਾਗ ਕਸ਼ਿਅਪ, ਸ਼ੁਜੀਤ ਸਿਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤਿਗਮਾਂਸ਼ੂ ਧੂਲੀਆ ਜਿਹੇ ਨਵੇਂ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਜ ਫ਼ਿਲਮ ਸਮੀਖਿਅਕਾਂ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਵੇਂ ਕੌਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜਿਊਰੀ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਚੰਗੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ। ਸਰਵੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ’ ਲਈ ਇਰਫ਼ਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਅਨੁਮਤੀ’ ਲਈ ਵਿਕਰਮ ਗੋਖਲੇ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਿਲਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਲੋਟਨ ਪਾਟਿਲ ਦਾ ਮਰਾਠੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਦਾਗ’ ਲਈ ਬਿਹਤਰੀਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੁਖ਼ਤਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਹੀ ਕੌਮੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਉਦੇਸ਼ ਵਧੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ’, ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫ਼ਜਾਈ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਲੀਕ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੀ 20 ਮਾਰਚ 2013 ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਛਾਪ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਕੌਮੀ ਐਵਾਰਡ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਪਾਦਕੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ 'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਛਪੀ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਇਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ 'ਨਾਬਰ' ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਛਪੀ।)

‘Punjabi cinema lacks conviction’

Nonika Singh talks to Rajeev Sharma Punjabi filmmaker who won a National Award

“I don’t make films for festivals nor for money.” With these words filmmaker Rajeev Sharma takes a well-deserved bow. As his debut film Nabar picks up the National Award for the best Punjabi film, an honour that comes to Punjabi cinema only once in a while, he looks back at his journey in the arc lights that started with theatre. An alumnus of the Department of Indian Theatre, Panjabi University, Chandigarh, his theatre group Lok Kala Manch Mandi Mullanpur, Ludhiana district, is set to celebrate its silver jubilee this year. While theatre remains his first love, his career graph has seen him halting at senior positions with many television channels. Last year his short film Aatu Khoji won critical acclaim. He made documentaries on Punjab’s revolutionary poet Avtar Pash and the famous dhadi singer Idu Sharif. He is looking ahead at another film Rakaan-s and is neither eyeing houseful theatres nor film festivals. A director who asserts he is not a festival kind of director, Sharma dedicates his National Award to those who have dared to fight injustice. He talks of the award and the kind of cinema he believes in. Excerpts:
Do you think two National Awards in a row for Punjabi films will open doors for other filmmakers?
I can’t say for sure whether Gurvinder Singh’s film Anhey Ghode Da Daan last year and mine picking up the National Award this year will set a new trend of meaningful films in Punjabi cinema, but yes my short film Aatu Khoji did inspire many youngsters to work in the realm of short films.
Why did you feel the need to switch to feature film?
After watching Aatu Khoji many viewers felt that the film was good but too brief. Perhaps audiences in India are trained to watch longer films and feel a trifle dissatisfied with a shorter format and hunger for a longer run time.
What clinched the award in your favour?
I think it’s the subject and the music as I used Gurbani and gave it a contemporary twist.
Your film deals with immigration racket, a problem that has devastated many families in Punjab. How did you think of making a film on this?
Herein I owe a debt of gratitude to journalists. Reading a newspaper report about a High Court judgment on the murder of a young boy duped by illegal travel agents set me thinking. The fight of the old man who had lost his son truly moved and impelled me. Thereafter, I wrote the script and the screenplay.
Was finance a big issue?
Indeed it was, to begin with. Whoever I approached, pressured me to take big actors and make a commercial film. I did toy with the idea of casting the singing icon Gurdas Maan. But ultimately after finding my producer in Jasbir Singh Derewa, I settled for lesser-known actors. The best compliment I have received so far is “your actors look like characters”.
Is it difficult to market such films?
Making a film is only 25 per cent of the job. The real crux lies in how to take it to people. But I must clarify that I am not looking at screening my films in multiplexes which cater to the urban and neo-urban audiences. My exhibitors are not cinema people. I have made this film for the common man who lives in villages. Since he can’t afford high-priced tickets, I intend to reach out to him. Actually, I am in the midst of evolving an alternative system of distribution.
Today Punjabi cinema seems to be in an exciting phase and new films are being announced every other day. What is your take on the Punjabi film industry?
It’s not a cinema of conviction, but that of bhed chaal and fads. Sure, a few films did good business but many have flopped too. Anyway it’s the kind of cinema that doesn’t interest me at all.
How would you describe your film?
It’s serious cinema with a purpose through which I hope to inspire not other makers, but the common people.
Do you feel bogged down by the weight of expectations after the National Award?
Not in the least. I have already moved on to my next film Rakaan-s, an ode to women that will bring together narratives of four women and deal with burning issues of drug abuse, land-grab and also a flashback to the ’84 riots. Through my films I also intend to create a dialogue between the urban and rural populace. I think the urban class must empathise with the man living in villages whose reality is very different.
You pick unusual names for you films. Any particular reason?
Yes. nabar means rebel and rakaan in Punjabi refers to a woman with an attitude, a dare and an independent mind. These words are no longer heard. Through my films I want to save words that are fast vanishing from our language.
Will you always make films in Punjabi?
In all likelihood, yes.

(With thanks from The Tribune, March 24, 2013)

'नाबर' नैशनल अवार्ड से सम्मानित

दलजीत अमी 

राजीव शर्मा की निर्देशित फिल्म 'नाबर' को बेहतरीन पंजाबी फिल्म का नैशनल अवार्ड मिला है. निजी टेलीविजन के दौर में राजीव इस बाजार में सबसे अनुभवी पेशेवर पंजाबी है. राजीव शर्मा ने विभिन्न चैनलों के लिए उच्च पदों पर उत्कृष्ट काम किया है. उसके काम में मात्र कारोबार की मांग के बनिस्बत अधिक विविधता है जिसकी वजह से उसके साथ की मांग पंजाबी, हिंदी और विदेशी चैनल में भी बराबर बनी रही है. टेलिविज़न, साहित्य, फिल्म, संगीत और राजनीति की सूक्ष्म समझ जहाँ उसकी प्रतिभा को कुशाग्र करती वही बतौर मनुष्य उसे और संवेदनशील और अन्वेषण में परिपक्व करती है. गुज़रे बीस बरसों से मैं उसकी यात्रा का हमराह रहा हूँ. हॉस्टल के एक ही कमरे में रहते सादगी में लिप्त उसकी जिज्ञासाएं दिलकश लगती थी. महानगर में निवास और देश विदेशों के भ्रमण के बावजूद वही दिलकशी बरकरार है. 

हमारी मुलाकात ११९२ में हुई. हमारी सांझेदारी मुख्यत हमारी सांझी देहाती संस्कृति और कुछ रुचियों की समानताओं से संपन्न हुई. इसी दौरान रूचियाँ-अभिरुचियाँ बदलीं.परिणामस्वरूप हमारा संवाद के विषय और बढे. राजीव अधिकतर मुंबई रहता है पर जब भी पंजाब आता, कुछ ना कुछ पंजाबी में अवश्य करता. रंगमंच में उसका प्रवेश जगराओं पढ़ते हुए मुल्लापुर से हुआ. वह अपने साथियों के साथ मिल कर लघु फिल्में बनाता. ' कलाण' और 'आतूखोजी' इसी श्रृंखला की अभी तक की आखिरी फिल्में हैं. इस श्रृंखला का आरम्भ साक्षरता और तर्कशील अभियान से हुआ था. उस समय राजीव पंजाब  यूनिवर्सिटी के थिएटर विभाग में विद्यार्थी था. विज्ञान का विद्यार्थी, ज्ञानी की पढाई करने के बाद पंजाबी साहित्य पढ़ते हुए स्नातक तक पढाई करके चंडीगढ़ पहुंचा था. वहाँ उसने अपनी पहली दस्तावेजी फिल्म 'अपना पाश' बनाई थी जो मेरे लिए भी फिल्म निर्माण की तरफ बढ़ने का पहला कदम थी.

उन दिनों पंजाबी फिल्मों का स्तर निंदनीय था. राजीव ने कई फिल्मों में बतौर सहायक निर्देशक काम किया. हमें वे फिल्में नापसंद थीं, इस दुर्गम राह में अनेकों बार राजीव को हताशा मिली, आलोचना हुई. एक लंबा वक्त टेलिविज़न में गुज़ारने के बाद राजीव की इच्छा फीचर फिल्म बनाने की हुई. इच्छा शायद हमेशा से रही पर इस दौरान ऐसा अवसर ना बना. ऐसे सबब जुगत से बनते हैं पर राजीव को फिल्म उद्योग का यह सर्वगुणकारी हुनर नहीं आता. उसने सहजता से ग्रामीण सादगी और महानगरीय ज्ञान को संजो लिया है. इसी दौरान राजीव ने 'नाबर' की कहानी लिख ली और कई लोगों को सुनाई. पंजाबी फिल्म जगत के वरिष्ठ लोगों ने कहानी की सराहना की पर पैसों का निवेश करने के लिए कोई राज़ी ना हुआ. 'चैनल पंजाब' के साथ राजीव का अनुभव अच्छा रहा था. जब चैनल पंजाब के जसवीर सिंह ने फिल्म निर्माण में हाथ आजमाना शुरू किया तो पुराने साथी राजीव को साथ लेकर 'नाबर' बनाने का फैसला किया.

पिता-पुत्र के संबंध की जटिलता और बारीकियों को खोलते राजीव पंजाबियों के विदेश जाने की सनक के बारे में बात करता है. पिता-पुत्र के रिश्ते की विमुखता और अलगाव एक चुप्पे व्यक्ति के 'नाबर' हो जाने का ऐलान है. राजीव के अंदर का पंजाबी एक ही सांस में बाबा फरीद, बाबु रजब अली से लेकर चंडी की वार पढ़ और गा सकता है. 'नाबर' में इन सभी का समावेश हाज़िर है. राजीव दर्दमंद और धैर्यवान पंजाबी है. वह पंजाब रहते हुए पंजाबी फिल्में बनाना और दिखाना चाहता है. रोज़गार के मसले जब उसे दूर ले जाते हैं तो मैं उसको पुकारता हूँ. 'नाबर' की सफलता और सम्मान मिलने पर मेरी यह उम्मीद के सशक्त होगी. संभव है अब राजीव के पंजाब में ही रहते हुए फिल्में बनाने और दिखाने के बेहतर अवसर उपलब्ध हों.

(Monika Kumar has translated this article from Punjabi to Hindi.)