Sarsa: Concept Note

This is a story of contemporary Punjabi youth. The Punjabi youth is being dubbed as drug addict, turbulent and quarrelsome. This film is an insider’s narrative, representing contemporary Punjabi Youth. 

The corrupt practices and cruel politics in educational institutions are degrading these institutions. It is also making poisonous impact on the society as a whole. Living in this vicious atmosphere the characters of this film are not aloof of its evils. They are part and parcel of the ambience around. The youth is advancing to indulge in organized crime. The political structures as well as socio-economic conditions are responsible for such violent degeneration. Despite the dominant phenomena of degeneration the ray of hope is still alive among youth. Although they are drug addicts, turbulent and quarrelsome but they understand life very well. Rather they are very close to life.

In Panjab University Chandigarh, there are two rival groups of students, one lead by ‘Harjang’ and other by ‘Fateh’ are fighting for hegemony. Both have been patronized by political parties. Patronization keeps on shifting with changing political scenario. Politicians use students as muscle power to capture booths, businesses and settle political scores. University has been turned into a minuscule of the bigger political scene.  ‘Sikander’ belongs to a backward village and has come to study in Punjab University Chandigarh. After the Murder of Fateh he takes refuge to cold-blooded violence. Sikander’s group corporatizes the illegal businesses under political patronage. They capture cable network, sand mining, hotels and real estate. Their rival group is equally violent and competes against them on every front. They negotiate their animosity in student elections. Their public narrative is voluble but they win elections with brutal force of money and muscle. Here the use of money and muscle may not be at the scale of general politics but it sounds that university is a perfect theatre for political rehearsals. Meanwhile Sikander has a soft corner for his former girlfriend ‘Beant’.

Beant is a confident girl studying in University. She wants to live life on her own terms i.e. equal terms with everyone. Her life-style symbolizes her conviction towards life.  She continues to live her way despite being victim of emotional break up and crude gender violence. Beant thinks that main reason of violence is rooted in society, contemporary political culture and insensitive educational institutions. She intends to change the atmosphere which is congenial for violence. In the passage of struggle she realizes that she is not alone as victim or as crusader.

Beant and her friends challenge both groups in elections. They respond to their voluble narrative with logic. The small minority comprises diversity of students. For them questioning the political hierarchy is a response to a call of history. They are sure that they can avoid this call but morally they are bound to respond. Their response questions the basic nature of educational institutions and role of youth in politics. They link their response to historical events and process which have contributed to make our society humane and compassionate. The film leaves the audience with lots of unanswered questions.  Audience all over world can relate to the film as it represents contemporary Punjab in finer details which is not very different from other regions. 

Note: Name of a character was changed later.

'ਸਰਸਾ' ਤੋਂ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਤੱਕ: ਇਨਕਾਰ ਦੇ ਮਾਅਨੇ

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ

'ਸਰਸਾ' ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪਿਆ ਹੈ? ਇਹ ਸੁਆਲ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਜਣੇ-ਜਣੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 'ਸਰਸਾ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਲਾਗਿਓਂ ਲੰਘਦੀ ਨਦੀ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਇਸ ਨਦੀ ਕਿਨਾਰੇ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਗਲਾ ਜੀਵਨ ਇਸੇ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਰਾਹੀਂ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਵੈਰਾਗੀ ਤੋਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਹੋਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਜ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜ਼ਰੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਰੁਕਿਆ ਰਾਹ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਸਾ ਇੱਕ ਨਦੀ ਤੋਂ ਸਿਦਕਦਿਲੀ, ਦਰਦਮੰਦੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਕੰਦਰ ਯੂਨਾਨ ਤੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਤਲਾਂ, ਬਲਾਤਕਾਰਾਂ, ਉਧਾਲਿਆਂ, ਲੁੱਟ, ਕਬਜ਼ੇ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਦਾਸਤਾਂ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੱਕ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ। ਬੰਦੇ ਦੀ ਅਰਬਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਉਹ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਪਸ਼ੂਬਲ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬੰਦਿਆਈ ਦੀ ਥਾਂ ਪਸ਼ੂ ਬਿਰਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਿਕੰਦਰ ਇਸੇ ਰੁਝਾਨ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀਆਂ ਉਸਰਦੀਆਂ-ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸਿਕੰਦਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਦੋ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਹਿਮ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਉਸ ਦਾ ਬੰਦੀ ਪੋਰਸ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦਾ ਹੈ। 

ਸਿਕੰਦਰ: ਬੋਲ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਏ?
ਪੋਰਸ: ਜੋ ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਫਿਕਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕੁੰਡੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਪੋਰਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆ ਬਹੁਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜੇ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਸਿਕੰਦਰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਪਟਾ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਹੈ। ਪੋਰਸ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇਰ-ਮੇਰ ਦੀ ਪਿਰਤ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖੇਗੀ। ਇਹੋ ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਪੈਂਤੜੇ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ 'ਅੰਨੀ ਰਈਅਤ' ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਪੱਜ ਭਾਲਦੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੜਾਗੀ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਫਕੀਰ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ 'ਧੁੱਪ ਛੱਡ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋਣ' ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਾਕੀਦ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਦੀਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖੜਾ ਸਿਕੰਦਰ ਦਿਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਕੀਦ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਬੇਮੁਹਾਰ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਦੀ ਹੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਨਾਬਰੀ ਦਾ ਪਾਠ ਦ੍ਰਿੜਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਤਾਕੀਦ ਸਿਕੰਦਰ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਵਸ ਨਾਲ ਖੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਕੰਦਰ ਬੰਦੇ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚਕਾਰ ਖੜੀ ਹਵਸ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਉਘੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਬੰਦਿਆਈ ਦੀਆਂ ਹਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵਰਜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ 'ਲਾਗ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲਾਗੀ' ਮਹਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। 

ਸਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਧਨੀ ਹਨ। ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ-ਜਿਹਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਏ ਜਾਂ ਨਿਬੇੜਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਧੁਰਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ। ਗ਼ਾਲਬ ਮੇਲ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣੇ ਮੇਲ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਰਕ ਨਿਬੇੜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਹਵਸ ਦਾ ਬਿੰਬ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੁਝਾਰ ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬਾਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ। ਜੰਗਬਾਜ਼ ਦਾ ਜੰਗੀ ਹੁਨਰ 'ਜੰਗਜੂ ਫ਼ਿਤਰਤ' ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜਬਰ ਦਾ ਲਿਖਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਆਪਣੇ ਤੀਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਿਰਨੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਵੈਰਾਗੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੱਕ-ਸੱਚ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਵਜੋਂ ਸਾਡਾ ਨਾਇਕ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਉਂਗਲੀਮਾਲ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਟਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਬੰਦਿਆਈ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਅਹਿਮੀਅਤ ਕਿਸੇ ਮਾਧੋਦਾਸ ਜਾਂ ਉਂਗਲੀਮਾਲ ਨੂੰ ਆ ਪਏ ਸੁਆਲ ਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਆਲ ਨੂੰ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਲੈਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਦੇ ਮੁਹਾਣ ਬਦਲ ਲਏ ਪਰ ਸਿਕੰਦਰ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਕੇ ਹਵਸ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮ ਸਰਸਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਆਖ਼ਰੀ ਸੁਆਲ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆਈ ਹੋਈ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਖਾਜਾ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਵਕਤੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬੰਦਿਆਈ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖੋਰਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਇਸੇ ਨੂੰ ਤਰਜ਼ਿ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਸਰਸਾ' ਇਸ ਤਰਜ਼ਿ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬੇਅੰਤ ਹਿੰਸਕ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ ਦਾ ਇਨਕਾਰ ਕਬੂਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਹੈ? ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ੋਰ ਤਾਂ ਇਹ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਕਾਰ ਵਕਤੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾਅ ਉੱਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੇਅੰਤ ਦਾ ਇਨਕਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹੋਇਆ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ 'ਪਿਆਰ ਦੀ ਫੋਕੀ ਰੱਟ' ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਸਿਕੰਦਰਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਇਨਕਾਰ ਵਿੱਚ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਗੁੰਜ਼ਾਇਸ਼ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੰਡਾ-ਗਰਦੀ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। 

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬੇਅੰਤ ਸਾਡੇ ਦੌਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੂਰ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 'ਸ਼ਮੀਰ' ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਧਾਰਾ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸਮਝ ਦੀ ਦਵਾਈ ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਆਈ ਬੇਅੰਤ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੁਆਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਸਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿੱਜੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਸਮਾਜਕ ਸਾਂਝ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁਝੀ ਬੇਅੰਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਬੇਅੰਤ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਮਾਅਨਾ ਹੋਣਾ ਸਿਕੰਦਰ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਕੇ ਉਹ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹੀਂ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਹਰਜੰਗ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕ ਵਿੱਚ 'ਰੰਗਲੀ ਦੁਨੀਆਂ' ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥ-ਪੱਥ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲੈਣ ਜਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣ। ਬੇਅੰਤ ਅਤੇ ਹਸਨ ਦਾ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਸੋਗ਼ਵਾਰ ਮੰਨਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਤੁਰਨਾ ਸੰਗਤ ਲਈ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸੁਆਲ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਅੰਤ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। 

ਜਦੋਂ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਸਰਸਾ ਤੋਂ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਬਣਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਗੁੰਡਾ-ਗਰਦੀ ਦਾ ਜ਼ਸ਼ਨ 'ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ' ਗਾ ਕੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜ਼ਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਸ਼ਨ ਉਸੇ ਰੁਝਾਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਜਿਉਣ-ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ਸਗੋਂ 'ਯਾਰੀ ਤੇ ਸਰਦਾਰੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ' ਦਾ ਖਾਜਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਜ਼ਸ਼ਨ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਮਰਨ-ਜੋਗਾ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਇਨਕਾਰ ਸਿਕੰਦਰ ਲਈ ਬੇਮਾਅਨੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ ਉਹ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਬੇਮਾਅਨਾ ਹੈ। ਸਰਸਾ ਇਸ ਇਨਕਾਰ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਬਾਤ ਹੈ ਅਤੇ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਇਸ ਇਨਕਾਰ ਦੀ ਬੇਕਦਰੀ ਦੀ ਕਸਬੀ ਘੁਣਤਰ ਹੈ। ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨਾਲ ਤੜਾਗੀ ਵਾਲੇ ਫਕੀਰ ਦੀ 'ਧੁੱਪ ਛੱਡ ਕੇ ਖਲੋਣ' ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਬੇਮਾਅਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਸੰਜੀਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਵਕਤੀ ਮਾਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਦੁਨੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਟਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਕਰਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।

(ਲੇਖਕ ਨੇ 'ਸਰਸਾ' ਫ਼ਿਲਮ ਜਤਿੰਦਰ ਮੌਹਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲਿਖੀ ਹੈ ਪਰ 'ਸਿਕੰਦਰ' ਨਾਲੋਂ ਆਪਣਾ ਨਾਤਾ ਤੋੜ ਲਿਆ ਹੈ।)

'ਸਿਕੰਦਰ'... ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਕੰਦਰ

ਸੁਰਮੀਤ ਮਾਵੀ

ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਹੀ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਜਰਨੈਲ ‘ਸਿਕੰਦਰ’ ਆਪਣੀ ਜੰਗੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦੇ ਦਮ ‘ਤੇ ‘ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ’ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਤੱਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ l ਇਤਿਹਾਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਐਸੇ ਅੱਥਰੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਹਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਖਿਆ, “ਪੁੱਤਰ ਇਹ ਰਿਆਸਤ ਤੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਹੈ, ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਭਾਲ l” 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਿਕੰਦਰ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬਗਾਵਤਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦਾ ਪੂਰੇ ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਦੁਨਿਆ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀl 

ਜੰਗ ਜਦੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਾਨੀ-ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈl ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ‘ਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਪਸਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਤਾਲੀਮ ‘ਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਉਹ ਇਹਨੂੰ ‘ਜਬਰੀ ਕਬਜ਼ਾ’ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ‘ਜੰਗਜੂ ਫ਼ਿਤਰਤ’ ਹੀ ਮੰਨੇਗਾl ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਨਿੱਤ ਐਸੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਿਕੰਦਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਹਲਾਲ ਅਸਤ ਬੁਰਦਨ ਬ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਦਸਤ’ ਦੇ ਫਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ‘ਧੱਕੇ ਵਾਲੀ ਸਰਦਾਰੀ’ ਦਾ ਫਰਕ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਕਦੀ ਸਮਝਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆl ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨਾਲ ਜੰਗਾਂ ਲੜਦੀ ਲੜਦੀ ‘ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੌਮ’ ਹੋ ਗਈl ਕਦੇ ਦੁਰਾਨੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਾਚਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਮੰਨੂ ਸਾਡੀ ਦਾਤਰੀ’ ਵਾਲੇ ਮੰਨੂ ਨੇ ਇਸੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਨਵਾਬੀ ਦੀ ਖਿੱਲਤ ‘ਤੇ ਕਲਗੀ ਭੇਜ ਕੇ ਸੀਨੇ ‘ਤੇ ਫੱਟ ਖਾਲ ਵਾਲੀ ਢਾਲ ਬਣਾ ਲਿਆl ਕਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਹੁਕੂਮਤ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਕਲ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਕੌਮ ਦੀ ਫ਼ੂਕ ਛਕਾ ਕੇ ਵਰਤ ਲਿਆl ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਲੇਕਿਨ ‘ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੀ ਕੌਮ ਪੰਜਾਬੀ’ ਵਾਲਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਐਸਾ ਜੁੜਿਆ ਕਿ ਸਾਡੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਹੋਰ ਇਨਸਾਨੀ ਗੁਣ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪਹਿਲਾਂl ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੜਾਈ ਹੱਕ-ਸਚ ਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਗਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਜਾਂ ਜਬਰੀ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਇਹਦੇ ‘ਚ ਅੰਤਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਸਕਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਸੱਥਾਂ-ਢਾਣੀਆਂ ‘ਚ ਗੂੰਜਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ-ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ, ਗਾਏ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਸਿਰਫ ਵਾਹਵਾਹੀ ਖੱਟਣ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕੁਝ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾl. ਨਤੀਜਾ, ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਅੱਜ ਐਸੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ‘ਸਿਕੰਦਰ’ ਨੇ ਜੋ ‘ਯਾਰੀ ਤੇ ਸਰਦਾਰੀ’ ਲਈ ਦਿਲੋਜਾਨ ਤੋਂ ਲੜਦੇ ਨੇl ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੂਨ ਐਸੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ‘ਜੋਧੇ’ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਮਾਜ ਅੱਗੇ ਨਾਇਕ ਸਿਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਇਕ ਬਣ ਸਕਣ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਚ ਪੈਰ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਕਈ ਐਸੇ ਖਲਨਾਇਕ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮੁਫਾਦਾਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਤੋਂ ਨਿਰਾ ਇੱਕ ਮੋਹਰਾ ਬਣਾ ਲੈਣਾ ਜਾਣਦੇ ਨੇl ਇਹਨਾਂ ‘ਨਾਇਕਾਂ’ ਨੂੰ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਹੀ ਦਿਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਬਾਲੇ ਲੈਂਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਭੁਗਤ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਜੇ ਕਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਝੀ ਆਉਂਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਖਰਚ ਹੋ ਕੇ ਵਕ਼ਤ ਦੀ ਧੂੜ ‘ਚ ਗਵਾਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਹੈਸੀਅਤ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀl ਆਪਣੇ ਸਹੀ ਵਕ਼ਤ ਨੂੰ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਵਿਚਕਾਰ ਗਵਾ ਬਹਿਣਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ‘ਸਿਕੰਦਰਾਂ’ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ l

‘ਸਿਕੰਦਰ’ ਇੱਕ ਕਿਰਦਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਦੀ, ਉਹਦਾ ਮਨ ਫਰੋਲੇ ਜਾਣ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈl ਇਹਨਾਂ ‘ਸਿਕੰਦਰਾਂ’ ਦੇ ਡੌਲਿਆਂ ‘ਚ ਜਾਨ ਹੈ, ਦਿਲਾਂ ‘ਚ ਹੌਸਲੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੋਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈl ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ ਹੈ ਜੀਹਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਭਰਪੂਰ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣਾ ਹੈ, ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕl ਇਹਨਾਂ ‘ਸਿਕੰਦਰਾਂ’ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਦੇਣੀ ਹੈ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈl ਫਿਲਮ ‘ਸਿਕੰਦਰ’ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੀਹਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਫੇਰ ਸਕਣਾ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂl 

(ਫੇਸਬੁੱਕ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

Endangered texts

CHANDER SUTA DOGRA

In Punjab, a film maker explores how there exists a unique tradition of ‘seva’ that preserves as well as destroys old scriptures

The concept of ‘sewa’ or selfless service for the community has a unique place in Sikhism. As a means to promote humility, which is one of the three fundamental principles of the faith, its purpose is to work voluntarily for the betterment of humanity. It took Daljit Ami, an independent film maker from Punjab to discover that as a result of varied interpretations of ‘sewa’ in the context of Sikhism,  not just the preservers but destroyers of precious heritage in Punjab draw upon  ‘sewa’ to justify their deeds.

His latest film titled what else but Seva,documents some unique efforts in both directions. The target is ancient religious and literary manuscripts endangered by neglect, disuse and the march of time. To preserve these mostly handwritten documents, old editions of the Guru Granth Sahib and many more scriptures is the stellar work being done by Chandigarh based Punjab Digital Library which has digitized some 7.5 million pages since 2003.  

People like Devinder Pal Singh went from village to village to search for old ‘birs’ of the Guru Granth Sahib and other manuscripts which they could digitize. From 5,000 pages a month, they now do some 3,000 a day. Then, as the work grew people began approaching them with books, photographs and newspapers too and they began doing those too. “Anything related to the history, culture and literature of Punjab and our catchment area is both Pakistan and Indian Punjab, Haryana, Himachal Pradesh and north India in general from where we get old material that is digitized to preserve its content, if not the physical form”, he says.

But Daljit’s keen camera has also documented the destructive aspect of several ‘Angitha Sahib’gurudwaras in Punjab and elsewhere – secretive but well organized places - where old scriptures and manuscripts are systematically cremated in huge quantities. The logic behind these crematoriums is the Sikh philosophy handed down by the Tenth Guru Gobind Singh that their holy book, the Guru Granth Sahib is the embodiment of a guru and no one else has that privilege.

 So we have Harsharan Singh of an Angitha Sahib gurudwara near Paunta Sahib in UP angrily opposing all those “who preserve the scriptures through chemical processes and digitization.”

“When the Guru Granth Sahib is our guru, he has a life and will die too. Have you seen anyone holding on to the body of his or her father? When the ‘guru’ scripture grows old, its parts are torn and faded, it has to cremated and we are doing this holy task,” he says.

Daljit was not given permission to film the huge crematorium at the gurudwara , or the room where scriptures from all over India, Pakistan and sometimes from different parts of the world are given the ritual purification bath and wrapped in clean clothes preparatory to their cremation. He took the shots with a zoom lens from outside the boundary walls. But Harsharan Singh did tell him that “though this is a secret place, we have no paid help, all who work here are volunteers and we have no shortage of anything, be it, ghee, wood or perfume needed for the cremations.”  The cremated remains are then collected and immersed in the river Yamuna that flows nearby.

The Angitha Sahibs that are known to exist in Goindwal Sahib and Ludhiana in Punjab and this one in Paunta Sahib. And all of them have an extensive network of collection centres where old manuscripts some 80 to 100 years old come. They need not be just Sikh scriptures, for as Harsharan Singh informs, they get holy books of Hindus, the Gita, Ramayana, the Bible and a variety of other scriptures from Jainism, Buddhism, Islam too and all are cremated with the same reverence and sanctity. “God is one and he is embodied in the scriptures of all religions,” they believe.

When Devinder Pal showed the sants of Goindwal Sahib the preserved scriptures on his laptop, they were angry and wanted him to show them where the original old works are so that they could cremate them. The logic may not appeal to many, but theirs is also a kind of ‘seva’. And their followers are many.

Seva throws light on other efforts at  preserving old books, sometime single handed ones like that of Gurdev Singh Sidhu an author who rummages in old shops of Malwa in Punjab for torn, termite eaten works of Punjabi narrative poetry – a dying tradition.

This is Daljit’s tenth film and will be screened at the Punjabi International Film Festival later this month.

With Thanks from The Hindu, May 27, 2013
(http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/endangered-texts/article4754671.ece)

ਵਿਰਸਾ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਸਹਿਜ ਸੁਨੇਹਾ

ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸੇਵਾ' ਟੋਰਾਂਟੋ (ਕੈਨੇਡਾ) ਵਿਖੇ ਹੋ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫ਼ਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੀਆਂ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਬਰੈਂਪਟਨ (ਕੈਨੇਡਾ) ਦੇ ਸ਼ੈਰੀਡਨ ਕਾਲਜ (ਡੇਵਿਸ ਕੈਂਪਸ) ਵਿੱਚ 18 ਮਈ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਲੱਗੇ ਕਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਿਕਰਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ 'ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼' ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਬਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।  -ਸੰਪਾਦਕ

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸੇਵਾ' ਗਿਆਨ ਦੇ ਅਮੁੱਕ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੁਕਤਾ-ਨਿਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਸਹਿਜ ਸੰਵਾਦ ਤੋਰਦੀ ਹੈ। ਕੁੱਲ 27 ਮਿੰਟਾਂ ਦੀ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਤੋੜਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਈ ਤੁਕ 'ਪੀਊ ਦਾਦੇ ਕਾ ਖੋਲਿ ਡਿਠਾ ਖਜਾਨਾ।। ਤਾ ਮੇਰਿ ਮਨਿ ਭਇਆ ਨਿਧਾਨਾ।।' ਉਤੇ ਝੜਦਾ ਹੈ। ਪਿਉ-ਦਾਦਿਆਂ ਦੇ ਅਮੁੱਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਚੂਲ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਕਰਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਥਾਈਂ ਹਮ-ਰਾਹ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਈਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਖਹਿੰਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਹਰ ਫਰੇਮ/ਹਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਗੁਆਚ ਰਹੇ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਦਰਦ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਰ ਕੇ, ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਮਾਰ ਕਰ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਗਿਆਨ ਮਿਥ ਕੇ ਮਿਟਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ, ਇਰਾਕ ਜਾਂ ਮਿਸਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਮਿਥ ਕੇ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੁੱਝ ਮਾਰ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਣ ਖਲੋਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਲਜੀਤ ਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਬੜੇ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਜੰਗ-ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

ਪੂਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਆਪਣੇ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਅੱਖ ਰਾਹੀਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਮਸਲਾ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਮਸਲਾ ਕਿਸੇ ਧਰਮ, ਧਾਰਾ ਜਾਂ ਧੜੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਗਰੀ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮਸਲਾ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਮੁੱਲ ਅਤੇ ਉਪਲਭਧ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪੇ ਤੈਅ ਕਰਨਗੀਆਂ ਕਿ ਇਸ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀ ਛੱਡਣਾ ਤੇ ਕੀ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਸੁਖਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਉਹ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਿਰ ਕਰਜ਼ਾ ਤਸੱਵੁਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ ਸਬੰਧਤ ਮਸਲੇ ਦੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਵਾਧਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬੋਲ ਕੇ, ਪੂਰੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਖਿਆਲਾਤ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਮਸਲੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਰਲਾ ਦੇ; ਪਰ ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਦਿਲੋ-ਦਿਮਾਗ ਉਤੇ ਇੰਨਾ ਕੁ ਜ਼ਰੂਰ ਅਸਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉਠੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਣ-ਛਾਣ ਲਈ ਖੁਦ ਅਹੁਲਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਿਕਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਮਿਲੀ ਹੈ। 
-ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼ ਫੀਚਰਜ਼

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਦੇ ਕੈਮਰੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ 'ਡੇ ਐਂਡ ਨਾਈਟ' ਟੀ.ਵੀ. ਚੈਨਲ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। 'ਸੇਵਾ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੇ ਸੱਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 'ਕਰਜ਼ੇ ਹੇਠ', 'ਸੁਦਰਸ਼ਨ: ਇੱਕ ਸਹਿਜ ਸੰਸਥਾ', 'ਜ਼ੁਲਮ ਔਰ ਅਮਨ', 'ਅਨਹਦ ਬਾਜਾ ਬਜੇ', 'ਕਾਰਸੇਵਾ', 'ਖਰੜਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਬਾ' ਅਤੇ 'ਹਰ ਮਿੱਟੀ ਕੁੱਟਿਆਂ ਨਹੀਂ ਭੁਰਦੀ' ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਕਫ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਜੀਤ ਨੇ 'ਸੇਵਾ' ਬਣਾਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਤੰਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗਦੀ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਵਾਦ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

(ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਮਈ 8, 2013 ਵਾਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

On a path less trodden

Daljit Ami’s tenth short film Seva not only underlines the significance of preserving heritage, but also salutes the contribution of those devoted to the onerous task of conserving it
Nonika Singh

The image of SRK prancing in the mustard fields of Punjab might have been immortalised in cinema… Daljit Ami, a man of rural roots, knows too well it’s nearly impossible and impractical to do so in real life. In fact, back in time he realised that the Punjab depicted in Bollywood and Pollywood is far removed from the actual reality.

So to bring out the real Punjab and its people Ami turned a filmmaker. Making films shorn of commercial razzmatazz, he focuses on flesh and blood people engaged in varying pursuits that have a larger import. Today he is ready with his tenth short film Seva that underlines the significance of heritage and brings alive men and women who are at its service. He says, “Be it literature or cinema it’s about time we turned our attention to non-fiction. Till we do so we will not be able to evolve a sensitive society.”

Heritage, the civilizational connect in particular, he asserts can make us better human beings. Alas, he rues it remains an absolutely neglected domain that simply doesn’t exist on the radar of people. That’s why he chose the popular medium of films to bring it into focus. Of course, as he brings together five different persons devoted to the cause of heritage he even links it up with the damage that has been played out on the world stage. In Punjab he gives full marks to the Punjab Digital Library, which he feels is doing both stellar and pioneering work. He gushes, “Imagine till date they have digitised 7.5 million pages.” In times to come, he observes, it would become an institution to reckon with and perhaps an independent subject of his next film.
In his lexicon of filmmaking, audience does not comprise bumbling idiots but intelligent, thinking beings who don’t have to be spoon-fed. Drawing them into his creative maze he wants viewers to decode on their own. No wonder he doesn’t offer any linear narrative in his films. Nor does he stick to the oft beaten path.

So when the entire country was harping over the plight of debt-ridden farmers, he made a film on landless labourers who he observes are born in debt and named his film so. In Not Every Time he talked of a movement in Barnala district that raised a voice against sexual crimes that few urbanites had heard of. On urbanites, especially residents of City Beautiful, he is candid. He quips, “Short film festivals that happen in Chandigarh have nothing to do with the region.” Even otherwise he feels Chandigarhites identify with New Delhi and New York.
Indeed, making the kind of films he does is no cakewalk. Even more difficult is marketing these films. Yet moving against all odds his films have found receptive viewers.
Kar Seva on the green crusader Sant Balbir Singh Seechewal has been viewed by millions of people as it has been screened across the length and breadth of villages across Punjab. With the latest Seva he hopes to target schools and colleges.

One day he might move to larger-than-life cinema but his subjects would still be drawn from contemporary non-fiction and mirror everyday concerns of the common man. Picking up threads from the hidden pages of history right now he is planning to make an ambitious film on the Singapore mutiny in which 41 Punjabis lost their lives.
Love for cinema might have rubbed on to him perchance when as a college student he shared a room with the National Award winning director Rajeev Sharma. Today it’s a passion that finds sustenance in his ability to sail alone, more often than not, against the tide.


With Thanks from The Tribune. It was published in The Tribune on April 26, 2013 The writer can be reached at nonika@tribunemail.com
(http://www.tribuneindia.com/2013/20130426/ttlife1.htm#1)
The photograph was taken by Mangal Singh.

DANCE NOW, SOHNI, CROSS NOW

By Daljit Ami ਉੱਤੇ ਹੀਰ ਨੇ ਲਈ ਫੁਲਕਾਰੀ ਕੁੜਤੀ ਖੱਦਰ ਦੀ ਪਾਈ ਹੱਥੀਂ ਉਹਦੇ ਸਜਣ ਚੂੜੀਆਂ ਰੰਗਲੀ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਈ ਕੁੜੀਆਂ 'ਚ ਚੰਦ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੀਰ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਆਈ ਰੌਣਕ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਦੂਣ ਸਵਾਈ … Utteh Heer ne layi phulkari kudhti khaddar di payi hathinuh desajan chudian rangli mahndi layi kudian ’chchand chad giya Heer Gidhevi chaayi Raunak kudian di hogayi dhunh savayi … Heer wrapped in embroidered sheet (phulkari) wearing cotton shirt bangles on her wrists resplendent with henna she appeared like a moon among girls the hullabaloo grew with Heer’s arrival in Giddha hullabaloo grew … An accomplished dancer’s arrival in the circle of Giddha gets thunderous applause with this folksong, which dubs her as Heer. The transforming inward circles of Giddha Giddha is a Punjabi folk dance form; a total dance that includes acting, dance, rhythm and singing, traditionally by and for women1 . It is performed in an inward circle, over Bollian. These Bollian - plural of Bolli, where Bolli, literary meaning language, is a form of folk song - are composed by the women themselves. In the words of senior journalist and writer Giani Gurdit Singh, ‘connoisseurs of folk songs argue that constant rubbing on people’s tongue have blessed songs with softness like hill stones. … The softness of millions of lips and tongues polish folk tunes .2’ While performing the Giddha, one of the woman singers initiates a Bolli and the rest of the dancers respond by repeating the Toda; the dramatic peak of every Bolli. Multiple dancers dance in the circle and others join in with rhythmic claps, heel tapping of naked feet and body movements from their own places, repeating the Toda. Sung in Giddha, the Bollian are short stories of any activity or idea - from abstract to concrete, as perceived by women. Women enact and articulate their finer feelings through Bollian as they make sarcastic comments, question and ridicule social norms. Scholar Harbhajan Kaur Dhillon3 says that Giddha is a versatile folk dance with its rich variety of songs, music and improvisations. Traditionally, Giddha does not differentiate a dancer from the viewer, as in an inward circle everybody is a participant. Nahar Singh, a Punjabi folklore scholar, has dubbed this circle as Ghahra Pidh (a frock-like platform). Women from every possible age group form the inward circle while dancers take their turns and some choose to remain a part of the chorus. Love legends also appear in Bollian, where the singers empathise with the women characters and aspire for men synonymous with those in the love legends. Every woman aspires to be Heer, Sassi or Sohni and dreams for a companion like Ranjha, Punnu or Mahiwal. Although Heer is the most popular character and appears frequently in Bollian in different contexts, Sohni has successfully cut her own niche in Bollian. Sohni has been told, retold and interpreted in the popular imagination in the context of her engagement with social norms and patriarchy. The Bollian discussed below exemplify various aspects of the legend of Sohni-Mahiwal. Mocking Social Hierarchies  ਰਾਤ ਹਨੇਰੀ ਸਾਂ-ਸਾਂ ਕਰਦੀ ਸੋਹਣੀ ਕਦੇ ਨਾ ਡਰਦੀ ਚੱਕ ਲਿਆ ਘੜਾ ਉਹਨੇ ਧਰਲਿਆ ਢਾਕ 'ਤੇ, ਬੋਚ ਬੋਚ ਪੱਬ ਧਰਦੀ, ਡੋਬੀ ਤੈਂ ਨਣਦੇ ਕੱਚੇ ਘੜੇ 'ਤੇ ਤਰਦੀ, ਡੋਬੀ ਤੈਂ ਨਣਦੇ… rat haneri saan-saan kardi Sohni kade na dardi chakk liya ghara uhne dharliya dhhak te, boch boch pab dhardi, dhobi tain nanhde kacche ghade te tardi, dobi tain nanhde … Sohni is not scared of the dark furious night, She walked quietly with a pitcher on her flank, O sister-in-law I drowned, you made me swim on an unbaked pitcher… O sister-in-law it’s because of you I drowned … Unleashing a double-edged weapon, through this Bolli, women empathise with Sohni and ascribe responsibility to her husband’s sister. On the one hand they associate themselves with Sohni but on the other, with a sarcastic tinge, they question the established social hierarchy where in-laws are supposed to exercise their control through the sister-in-law. The sister-in-law here emerges as a strong representative of patriarchy and the references to her in Bollian further endorse the stereotype. The ghara (pitcher) represents the social construct, against which Sohni is struggling; where her sister-in-law withdrew the last bit of support replacing it with an illusionary support that disintegrated within no time.4 Sohni and the Ghara ਸੁਣ ਵੇ ਘੜਿਆ ਮੇਰੀ ਜਾਤ ਦਿਆਂ, ਕੀਹਨੇ ਤੇਰੀ ਮਿੱਟੀ ਗੋਈ, ਕੀਹਨੇ ਤੈਨੂੰ ਘੜਿਆ ਘੜ-ਘੁੜ ਕਿ ਤਾਂ ਚਿਖਾ 'ਚ ਚਿਣਤਾ, ਜਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਰਿਆ, ਪਾਰ ਲੰਘਾ ਦਈਂ ਵੇ ਲੜ ਸੋਹਣੀ ਨੇ ਫੜਿਆ। sun ve ghadia meri jaat dia, kihne teri mitti goi, kihne tainu ghadia, ghad ghud ke tan chikha 'ch chin ta, jal pani da bharia, parr langhaa dayin ve ladh Sohni ne phadhia Listen O pitcher, we are of the same ilk, who kneaded your soil, who shaped you, once shaped, you were baked in the oven, strengthened to contain water, Sohni has resorted to you, help her to cross. The unbaked pitcher remains Sohni’s constant companion in various modes of creative expression. In the above Bollian, Sohni kept her engagement with the ghara, intact in more ways than one. Here, she is instinctively aware of the pitcher's qualities. As a daughter of a proficient artisan Sohni identifies herself with earthenware. The earthenware she has grown up with is her pride as she enjoys the respect and prosperity of her father earned through professional expertise - this played an instrumental role in bringing Sohni and Mahiwal face to face. Mahiwal’s first impression of Sohni was reflected in the earthenware bought from her by his associates. On finding the baked pitcher swapped with unbaked, she realises the imminent danger but refuses to budge. Overtly she seems to be in dialogue with the pitcher but covertly she gathers courage before the final journey. This illusionary help of the unbaked ghara remains an integral part of Sohni’s narrative in one form or the other as a metaphor for social constructs. This is also a moment of realisation for Sohni as she realises that the soil used for social constructs does not match with the lovers’ pursuit. Contemplative, Sohni attempts to establish that she is made of a different soil. In Bollian this difference has been depicted as an essential trait of chivalrous women. The path less trodden ਇਸ ਘੜੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਰੇਤਲੀ ਖੁਰ-ਖੁਰ ਹੋ ਗਈ ਢੇਰੀ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੋਹਣੀ ਮੌਤ ਨੇ ਘੇਰੀ। es ghare di mitti retli khur-khur ho gayi dheri, vich daryavan de Sohni maut ne gheri this pitcher is made of sandy soil which eroded back to basic, Death entrapped Sohni in rivers. After invoking the old association, here the women talk about the basic characteristics of the pitcher and the inevitable fate of Sohni. Through the ghara, women underline the difficulties of the path chosen by Sohni where death seems certain. The last line of the Bolli uses the word 'rivers' instead of river or the Chenab and this use changes the meaning of Chenab. The choice of this very word establishes that specificities are immaterial as it is a general social phenomenon. Sand is a symbol of barrenness and is notorious for playing tricks through mirages; it neither grips nor contains. When women comment on the sandy soil of the pitcher through folklore they create an image of a courageous woman. Sohni's pitcher remained true to its sandy character whereas she proved her own mettle. Both are legendary in their own terms and stand true to their characters. As camels and cacti challenge the hostility of deserts, Sohni questions the social norms through folklore. She emerges as a role model of an independent loving woman. Sohni the Eternal Lover ਸੋਹਣੀ ਜਹੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੀਤ ਕੀ ਕਰਨੀ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਵੀ ਪਾਣੀ ਭਰਦੀ ਵਿੱਚ ਝਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੋਹਣੀ ਆਪ ਡੁੱਬੀ ਰੂਹ ਤਰਦੀ। Sohni jahi kise preet ki karni uhdi preet vi pani bhardi vich Jhanavan de Sohni aap dubi ruh tardi Who can love like Sohni? Even Love can take pride in her. Sohni herself drowned in Chenabs, but her soul swam across … This Bolli depicts Sohni as an inimitable symbol of love who has expanded the glory of Love, someone whom even Love can be proud of. Here the Chenab is plural representing the multiple social norms obstructing Sohni, who sacrificed herself to immortalize the indomitable female spirit. Occasionally, the last line of this Bolli is sung differently. ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਵਾਲ-ਮਹੀਵਾਲ ਕਰਦੀ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ। Sohni Mahiwal-Mahiwal kardi vich daryavan de With this change Sohni's resolve gets personified and Mahiwal emerges as an irresistible lover who is worth seeking even when fatality is knocking from close quarters. The popularity of Sohni endorses this formulation and reiterates that when the woman claims her basic right to have a companion of her choice, her confrontation with social norms is inevitable. This inevitability underlines the relevance of Sohni alongside other love legends. Her association with the pitcher could not help her cross the river but through folk songs women have made her spirit swim across to stand the test of time. Contemporary River Crossings  Bollian thus celebrates the spirit of women, and manifests their aspirations, dreams and pain. The nuances of the psyche of suppressed women manifest themselves in folk songs and Giddha is a unique platform for such voices. Dhillon writes, “The suppressed self of Punjabi females gets expressed in Giddha performed at Tian (a monsoon festival when rural women dance at a common place) and marriage.”5 This phenomenon is not confined to Punjab only as such folk songs represent the psyche of suppressed women in any agrarian society. Dr. Nahar Singh spells it out as 'cultures with strong restrictions against pre-marital sexual relations consider marriage moral, psychological and social imperative.’ Like any other agrarian society, Punjabis recognise pre-marital sexual purity and furthermore, in case of girls, pre-marital sex is a taboo. The valiant pursuits of lovers acquire legendary status in culture ascribing such values. Even a cursory glance at Punjabi folk songs is enough to establish the fact that love or unrecognised social relations have been rendered with unparallel intensity … these folk songs function as curative formulas of social health.'6 Sohni’s enduring popularity endorses this formulation and stresses that when women claim their right to choose their companions, a confrontation with social norms is inevitable. While her pitcher could not help her cross the river, through folk songs women have carried Sohni’s spirit across the raging waters. This is the best tribute from co-travellers, cutting across time and space. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 1. Malwai Giddha is another Punjabi folk dance, which has no similarity with the Giddha except the name. Malwai Giddha is a dance performed by men in the Malwa region of Punjab, between the Satluj and the Ghagar rivers. 2. MeraPind, Giani Gurdit Singh, Sahit Parkashan, Chandigarh, 2010, Page-248 3. Giddha Te Is Di Peshkari , Harbhajan Kaur Dhillon, NATIONAL BOOK SHOP, Delhi, 2006 4. When Sohni set out to swim towards Mahiwal with the help of a baked pitcher, her sister-in-law swapped the baked pitcher with an unbaked one which, inevitably, eroded in the Chenab leaving Sohni alone to confront the violent waves. 5. Giddha Te Is Di Peshkari, Harbhajan Kaur Dhillon, National Book Shop, Delhi, 2006, page-6 6. Bagin Chamba Khid Riha, Dr. Nahar Singh, Publication Bureau, Punjabi University, Patiala, 1999, page-4 The article was first published by HRI Southasia. The author is a fellow with Hri Institute for Southasian Research and Exchange (http://www.hrisouthasian.org/resource-center/gandharva/6-lovelegend/388--dance-now-sohni-cross-now.html)