ਨਵੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ

ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਏ 60ਵੇਂ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਐਲਾਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਸੌਟੀ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੰਨ 1954 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ‘ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ’ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਸਿਨੇ ਐਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਸਿਨੇਮਾ ਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਸਲ ਪੈਮਾਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਵਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਐਵਾਰਡਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜੱਜਮੈਂਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਿਊਰੀ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦੁਆਰਾ ਉਭਰ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਹਿਆ ਹੈ। 

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਵਪਾਰਕ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਘਟਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਨਵੇਕਲੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣਿਆ ਹੈ। 60ਵੇਂ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਹੁਣ ਵਾਕਈ ਹੀ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੌਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆਤਮਕ ਪਛਾਣ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਰਕ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਮਨੋਰੰਜਕ ਫ਼ਿਲਮ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਵਿੱਕੀ ਡੋਨਰ’ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਫੀਚਰ ਫ਼ਿਲਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਤਹਿਤ ਬਿਹਤਰੀਨ ਫ਼ਿਲਮ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ’- ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਅਛੂਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਅਨੁਰਾਗ ਕਸ਼ਿਅਪ, ਸ਼ੁਜੀਤ ਸਿਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤਿਗਮਾਂਸ਼ੂ ਧੂਲੀਆ ਜਿਹੇ ਨਵੇਂ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਜ ਫ਼ਿਲਮ ਸਮੀਖਿਅਕਾਂ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਵੇਂ ਕੌਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜਿਊਰੀ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਚੰਗੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ। ਸਰਵੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ’ ਲਈ ਇਰਫ਼ਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਅਨੁਮਤੀ’ ਲਈ ਵਿਕਰਮ ਗੋਖਲੇ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਿਲਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਲੋਟਨ ਪਾਟਿਲ ਦਾ ਮਰਾਠੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਦਾਗ’ ਲਈ ਬਿਹਤਰੀਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੁਖ਼ਤਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਹੀ ਕੌਮੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਉਦੇਸ਼ ਵਧੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ’, ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫ਼ਜਾਈ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਲੀਕ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੀ 20 ਮਾਰਚ 2013 ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਛਾਪ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਕੌਮੀ ਐਵਾਰਡ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਪਾਦਕੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ 'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਛਪੀ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਇਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ 'ਨਾਬਰ' ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਛਪੀ।)

‘Punjabi cinema lacks conviction’

Nonika Singh talks to Rajeev Sharma Punjabi filmmaker who won a National Award

“I don’t make films for festivals nor for money.” With these words filmmaker Rajeev Sharma takes a well-deserved bow. As his debut film Nabar picks up the National Award for the best Punjabi film, an honour that comes to Punjabi cinema only once in a while, he looks back at his journey in the arc lights that started with theatre. An alumnus of the Department of Indian Theatre, Panjabi University, Chandigarh, his theatre group Lok Kala Manch Mandi Mullanpur, Ludhiana district, is set to celebrate its silver jubilee this year. While theatre remains his first love, his career graph has seen him halting at senior positions with many television channels. Last year his short film Aatu Khoji won critical acclaim. He made documentaries on Punjab’s revolutionary poet Avtar Pash and the famous dhadi singer Idu Sharif. He is looking ahead at another film Rakaan-s and is neither eyeing houseful theatres nor film festivals. A director who asserts he is not a festival kind of director, Sharma dedicates his National Award to those who have dared to fight injustice. He talks of the award and the kind of cinema he believes in. Excerpts:
Do you think two National Awards in a row for Punjabi films will open doors for other filmmakers?
I can’t say for sure whether Gurvinder Singh’s film Anhey Ghode Da Daan last year and mine picking up the National Award this year will set a new trend of meaningful films in Punjabi cinema, but yes my short film Aatu Khoji did inspire many youngsters to work in the realm of short films.
Why did you feel the need to switch to feature film?
After watching Aatu Khoji many viewers felt that the film was good but too brief. Perhaps audiences in India are trained to watch longer films and feel a trifle dissatisfied with a shorter format and hunger for a longer run time.
What clinched the award in your favour?
I think it’s the subject and the music as I used Gurbani and gave it a contemporary twist.
Your film deals with immigration racket, a problem that has devastated many families in Punjab. How did you think of making a film on this?
Herein I owe a debt of gratitude to journalists. Reading a newspaper report about a High Court judgment on the murder of a young boy duped by illegal travel agents set me thinking. The fight of the old man who had lost his son truly moved and impelled me. Thereafter, I wrote the script and the screenplay.
Was finance a big issue?
Indeed it was, to begin with. Whoever I approached, pressured me to take big actors and make a commercial film. I did toy with the idea of casting the singing icon Gurdas Maan. But ultimately after finding my producer in Jasbir Singh Derewa, I settled for lesser-known actors. The best compliment I have received so far is “your actors look like characters”.
Is it difficult to market such films?
Making a film is only 25 per cent of the job. The real crux lies in how to take it to people. But I must clarify that I am not looking at screening my films in multiplexes which cater to the urban and neo-urban audiences. My exhibitors are not cinema people. I have made this film for the common man who lives in villages. Since he can’t afford high-priced tickets, I intend to reach out to him. Actually, I am in the midst of evolving an alternative system of distribution.
Today Punjabi cinema seems to be in an exciting phase and new films are being announced every other day. What is your take on the Punjabi film industry?
It’s not a cinema of conviction, but that of bhed chaal and fads. Sure, a few films did good business but many have flopped too. Anyway it’s the kind of cinema that doesn’t interest me at all.
How would you describe your film?
It’s serious cinema with a purpose through which I hope to inspire not other makers, but the common people.
Do you feel bogged down by the weight of expectations after the National Award?
Not in the least. I have already moved on to my next film Rakaan-s, an ode to women that will bring together narratives of four women and deal with burning issues of drug abuse, land-grab and also a flashback to the ’84 riots. Through my films I also intend to create a dialogue between the urban and rural populace. I think the urban class must empathise with the man living in villages whose reality is very different.
You pick unusual names for you films. Any particular reason?
Yes. nabar means rebel and rakaan in Punjabi refers to a woman with an attitude, a dare and an independent mind. These words are no longer heard. Through my films I want to save words that are fast vanishing from our language.
Will you always make films in Punjabi?
In all likelihood, yes.

(With thanks from The Tribune, March 24, 2013)

'नाबर' नैशनल अवार्ड से सम्मानित

दलजीत अमी 

राजीव शर्मा की निर्देशित फिल्म 'नाबर' को बेहतरीन पंजाबी फिल्म का नैशनल अवार्ड मिला है. निजी टेलीविजन के दौर में राजीव इस बाजार में सबसे अनुभवी पेशेवर पंजाबी है. राजीव शर्मा ने विभिन्न चैनलों के लिए उच्च पदों पर उत्कृष्ट काम किया है. उसके काम में मात्र कारोबार की मांग के बनिस्बत अधिक विविधता है जिसकी वजह से उसके साथ की मांग पंजाबी, हिंदी और विदेशी चैनल में भी बराबर बनी रही है. टेलिविज़न, साहित्य, फिल्म, संगीत और राजनीति की सूक्ष्म समझ जहाँ उसकी प्रतिभा को कुशाग्र करती वही बतौर मनुष्य उसे और संवेदनशील और अन्वेषण में परिपक्व करती है. गुज़रे बीस बरसों से मैं उसकी यात्रा का हमराह रहा हूँ. हॉस्टल के एक ही कमरे में रहते सादगी में लिप्त उसकी जिज्ञासाएं दिलकश लगती थी. महानगर में निवास और देश विदेशों के भ्रमण के बावजूद वही दिलकशी बरकरार है. 

हमारी मुलाकात ११९२ में हुई. हमारी सांझेदारी मुख्यत हमारी सांझी देहाती संस्कृति और कुछ रुचियों की समानताओं से संपन्न हुई. इसी दौरान रूचियाँ-अभिरुचियाँ बदलीं.परिणामस्वरूप हमारा संवाद के विषय और बढे. राजीव अधिकतर मुंबई रहता है पर जब भी पंजाब आता, कुछ ना कुछ पंजाबी में अवश्य करता. रंगमंच में उसका प्रवेश जगराओं पढ़ते हुए मुल्लापुर से हुआ. वह अपने साथियों के साथ मिल कर लघु फिल्में बनाता. ' कलाण' और 'आतूखोजी' इसी श्रृंखला की अभी तक की आखिरी फिल्में हैं. इस श्रृंखला का आरम्भ साक्षरता और तर्कशील अभियान से हुआ था. उस समय राजीव पंजाब  यूनिवर्सिटी के थिएटर विभाग में विद्यार्थी था. विज्ञान का विद्यार्थी, ज्ञानी की पढाई करने के बाद पंजाबी साहित्य पढ़ते हुए स्नातक तक पढाई करके चंडीगढ़ पहुंचा था. वहाँ उसने अपनी पहली दस्तावेजी फिल्म 'अपना पाश' बनाई थी जो मेरे लिए भी फिल्म निर्माण की तरफ बढ़ने का पहला कदम थी.

उन दिनों पंजाबी फिल्मों का स्तर निंदनीय था. राजीव ने कई फिल्मों में बतौर सहायक निर्देशक काम किया. हमें वे फिल्में नापसंद थीं, इस दुर्गम राह में अनेकों बार राजीव को हताशा मिली, आलोचना हुई. एक लंबा वक्त टेलिविज़न में गुज़ारने के बाद राजीव की इच्छा फीचर फिल्म बनाने की हुई. इच्छा शायद हमेशा से रही पर इस दौरान ऐसा अवसर ना बना. ऐसे सबब जुगत से बनते हैं पर राजीव को फिल्म उद्योग का यह सर्वगुणकारी हुनर नहीं आता. उसने सहजता से ग्रामीण सादगी और महानगरीय ज्ञान को संजो लिया है. इसी दौरान राजीव ने 'नाबर' की कहानी लिख ली और कई लोगों को सुनाई. पंजाबी फिल्म जगत के वरिष्ठ लोगों ने कहानी की सराहना की पर पैसों का निवेश करने के लिए कोई राज़ी ना हुआ. 'चैनल पंजाब' के साथ राजीव का अनुभव अच्छा रहा था. जब चैनल पंजाब के जसवीर सिंह ने फिल्म निर्माण में हाथ आजमाना शुरू किया तो पुराने साथी राजीव को साथ लेकर 'नाबर' बनाने का फैसला किया.

पिता-पुत्र के संबंध की जटिलता और बारीकियों को खोलते राजीव पंजाबियों के विदेश जाने की सनक के बारे में बात करता है. पिता-पुत्र के रिश्ते की विमुखता और अलगाव एक चुप्पे व्यक्ति के 'नाबर' हो जाने का ऐलान है. राजीव के अंदर का पंजाबी एक ही सांस में बाबा फरीद, बाबु रजब अली से लेकर चंडी की वार पढ़ और गा सकता है. 'नाबर' में इन सभी का समावेश हाज़िर है. राजीव दर्दमंद और धैर्यवान पंजाबी है. वह पंजाब रहते हुए पंजाबी फिल्में बनाना और दिखाना चाहता है. रोज़गार के मसले जब उसे दूर ले जाते हैं तो मैं उसको पुकारता हूँ. 'नाबर' की सफलता और सम्मान मिलने पर मेरी यह उम्मीद के सशक्त होगी. संभव है अब राजीव के पंजाब में ही रहते हुए फिल्में बनाने और दिखाने के बेहतर अवसर उपलब्ध हों.

(Monika Kumar has translated this article from Punjabi to Hindi.)

'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਐਵਾਰਡ

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ

ਰਾਜੀਵ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਨਿੱਜੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਇਸ ਸਨਅਤ ਅੰਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੈਨਲਾਂ ਲਈ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਪਾਏਦਾਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸਨਅਤ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਚੈਨਲਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪਿੱਛਾ ਕਰਕੇ ਲਿਆਉਣਯੋਗ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਫ਼ਿਲਮ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਰੁਚੀ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਸ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਤਿੱਖਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਇਨਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮੈਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹਮਸਫ਼ਰ ਹਾਂ। ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਇੱਕੋ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਅਤੇ ਸਾਦਗੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਮਹਾਂਨਗਰ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਦਿਲਕਸ਼ੀ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਕਾਇਮ ਹੈ। 

ਸਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 1992 ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਸਾਡੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਬਣੀਆਂ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਵੰਨ-ਸਵੰਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਘੇਰਾ ਮੋਕਲਾ ਹੋਇਆ। ਰਾਜੀਵ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁੰਬਈ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਰੰਗਮੰਚ ਜਗਰਾਓਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੁੱਲਾਂਪੁਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਛੋਟੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। 'ਕਲਾਣ' ਤੇ 'ਆਤੂ ਖੋਜੀ' ਇਸ ਲੜੀ ਦੀਆਂ ਆਖ਼ਰੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਲੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਬਣਾਈ ਫ਼ਿਲਮ 'ਪੰਜ ਕਲਿਆਣੀ' ਤੋਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਰਾਜੀਵ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇੰਡੀਅਨ ਥੀਏਟਰ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਗਿਆਨੀ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੁੱਜਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਲੇਠੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਆਪਣਾ ਪਾਸ਼' ਬਣਾਈ ਜੋ ਮੇਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਡਿੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਰਾਜੀਵ ਨੇ ਕਈ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਸਹਾਇਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਰਾਜੀਵ ਸਮੇਤ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨਾਪਸੰਦ ਹਨ ਪਰ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਿਆਂ ਰਾਜੀਵ ਨੂੰ ਟਕੋਰਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਲੱਗਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਲੰਮੇ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜੀਵ ਦੀ ਇੱਛਾ ਫੀਚਰ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸੀ। ਇੱਛਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਬੱਬ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਸਬੱਬ ਜੁਗਾੜ ਨਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ ਪਰ ਰਾਜੀਵ ਨੂੰ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਸਨਅਤ ਦਾ ਇਹ ਸਰਵਗੁਣਕਾਰੀ ਹੁਨਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਮਹਾਂਨਗਰੀ ਗਿਆਨ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਸਮੋ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜੀਵ ਨੇ 'ਨਾਬਰ' ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵੱਡਿਆਂ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਪੈਸੇ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਜੀਵ ਦਾ 'ਚੈਨਲ ਪੰਜਾਬ' ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਤਜਰਬਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਚੈਨਲ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲੇ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਅਜ਼ਮਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀ ਰਾਜੀਵ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ 'ਨਾਬਰ' ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ। 

ਪਿਉ-ਪੁੱਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਫਰੋਲਦਿਆਂ ਰਾਜੀਵ 'ਨਾਬਰ' ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ ਜਾਣ ਦੇ ਝੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਉ-ਪੁੱਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਤੋਂ ਸ਼ਿੱਦਤ ਤੱਕ ਦੀ ਬਾਤ ਚੁੱਪ ਬੰਦੇ ਦੇ 'ਨਾਬਰ' ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੈ। ਰਾਜੀਵ ਅੰਦਰਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਕੋ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ, ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਤੱਕ ਸੁਣ, ਪੜ੍ਹ ਤੇ ਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਮ੍ਹਾਂਜੋੜ ਉਸ ਨੇ 'ਨਾਬਰ' ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਰਾਜੀਵ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਵਾਲਾ ਦਰਦਮੰਦ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਖਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਲਿਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। 'ਨਾਬਰ' ਨੂੰ ਐਡਾਰਡ ਮਿਲ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਸੁਣੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਰਾਜੀਵ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਬਿਹਤਰ ਸਬੱਬ ਬਣ ਜਾਏ।

ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਪਨੇ ਦੀ 'ਹੁਸੀਨ ਮਿੱਥ' ਤੋੜਦੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸੀਕੋ'

ਜਤਿੰਦਰ ਮੌਹਰ

ਮੁਫ਼ਤ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਕੂਕ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਹਨ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਤੇ ਲਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਬਣਨਾ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ। ਨਾਮਨਿਹਾਦ  ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬੰਦਾ-ਮੁੱਖੀ ਨਾ ਹੋਕੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾਖੋਰੀ ਦੇ ਹਿੱਤ ਪਾਲਣਯੋਗੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਮੰਡੀ ਦੀ 'ਜਮਹੂਰੀਅਤ' 'ਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਛਾਣ ਖਪਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੈ। ਇਸ ਪਛਾਣ ਮੂਹਰੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਆਲਮੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਬੇਮਾਅਨੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੜਾਈ 'ਚ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸੀਕੋ' ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਧਿਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਹਦਾਇਤਕਾਰ ਮਾਈਕਲ ਮੂਰ ਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ 'ਫਾਰਨਾਹਾਈਟ 9/11' ਜਿਹੀ ਚਰਚਿਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। 9/11 ਅਤੇ ਜਾਰਜ ਬੁਸ਼ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ 'ਚ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮੁਕਾਮ ਹੈ। ਇਸੇ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ ਮੂਰ ਨੂੰ ਆਸਕਰ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸਨਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਕਾਰੀ ਖਿਤਾਬ ਹੈ। ਮੂਰ ਨੇ ਧੰਨਵਾਦੀ ਤਕਰੀਰ 'ਚ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬੁਸ਼ ਦਾ ਕੱਚਾ ਚਿੱਠਾ ਖੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਆਸਕਰ ਸਮਾਗਮ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਨਸ਼ਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੂਰ ਨੂੰ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਰੋਕਣਾ ਔਖਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਪਿੱਠਭੂਮੀ 'ਚ ਵੱਜਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਸੰਗੀਤ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਮੂਰ ਦੇ ਬੋਲ ਬੁਲੰਦ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਮੂਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੇ, "ਬੁਸ਼ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਲਾਅਨਤ ਐ"। ਸੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਆਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮਾਈਕਲ ਮੂਰ ਵਰਗੇ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਅਮਰੀਕੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਮਹੂਰੀ ਹਕੂਕ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

'ਸੀਕੋ' ਪੰਜ ਮੁਲਕਾਂ ਕਿਊਬਾ, ਬਰਤਾਨੀਆਂ, ਫ਼ਰਾਂਸ, ਕਨੇਡਾ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰਾ ਢਾਂਚਾ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਪਨੇ ਦੀ 'ਹੁਸੀਨ ਮਿੱਥ' ਨੂੰ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਤੋੜਦੀ ਹੈ। ਆਰਾ ਮਿੱਲ ਦੇ ਕਾਮੇ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ, ਹਦਾਇਤਕਾਰ ਅਮਰੀਕੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਚੀਰ-ਫਾੜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਰਾ ਮਿੱਲ 'ਚ ਦੋ ਉਂਗਲੀਆਂ ਕਟਵਾ ਚੁੱਕੇ ਕਾਮੇ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਉਂਗਲੀ ਜੁੜਵਾਉਣ ਲਈ ਸੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ ਤੇ ਛੋਟੀ ਉਂਗਲੀ ਲਈ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ ਦੀ ਰਕਮ ਜਮਾਂ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੈਸੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੱਡੀ ਉਂਗਲੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਧਰਤੀ 'ਚ ਘਰ ਬਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੀ ਉਂਗਲੀ 'ਮਹਾਨ ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਪਨੇ' ਸਦਕਾ ਵੱਡੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਅਧੂਰੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਅੱਸੀ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਮੁੱਲੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੱਥ ਧੋ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਸਿਹਤ ਬੀਮੇ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ ਜੋ ਦਿਨ ਰਾਤ 'ਹੁਸੀਨ ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਪਨਾ' ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਪਨਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਾਂਝਿਆਂ ਤੋਂ ਬਦਤਰ ਹੈ। ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਗ੍ਰਾਹਕ ਨਾਲ ਕਰਾਰ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਦਿਲ-ਲੁਭਾਊ ਵਾਅਦੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਰਾਰ-ਪੱਤਰਾਂ 'ਚ  ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖੀਆਂ ਚੋਰ-ਮੋਰੀਆਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਮੁੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸ ਕੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮੁੱਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਲੜੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਦਾਅਵੇ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ। ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਦਾਅਵਿਆਂ ਤੋਂ ਭੱਜਣਾ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਣਿਆਈ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਪਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਬੇਰੋਕ ਜਾਰੀ ਹੈ। 9/11 ਦੇ ਹਾਦਸੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਰਜ ਬੁਸ਼ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਆਤਾਨੋਮ ਬੁੱਚੜਖਾਨੇ 'ਚ ਡੱਕਣ ਦੇ ਸੋਹਲੇ ਗਾਉਣ 'ਚ ਮਸਤ ਸੀ। ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਮਲਬੇ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਆਮ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕਈ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਫ਼ਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸਰਕਾਰੀ ਬੁਲਾਰੇ ਚੀਖ ਚੀਖ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਗੁਆਤਾਨੋਮ ਦੇ ਕੈਦੀ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਹਨ। ਫ਼ਿਲਮ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਇਲਾਜ ਮਰ ਰਹੇ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕੌਣ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ? ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਆਤਾਨੋਮ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਈਕਲ ਮੂਰ ਬੀਮਾਰ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਪਰ 9/11 ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤੇ ਵੜਨ ਨਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਹਾਰ ਕੇ ਉਹ ਨੇੜਲੇ ਮੁਲਕ ਕਿਊਬਾ ਦਾ ਰੁਖ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਫ਼ਤ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਮੁਤਾਬਕ ਕਿਊਬਾ 'ਚ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਫ਼ਤ ਹਨ ਅਤੇ ਢਾਂਚਾ ਅੱਵਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਹੈ। ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ (ਇਨਹੇਲਰ) ਦੀ ਕੀਮਤ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਇੱਕ ਸੌ ਵੀਹ ਡਾਲਰ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੈਂਟ ਹੈ। ਹਰ ਛੋਟੀ-ਵੱਡੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਮੁਫ਼ਤ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਰੀਜ ਤੱਕ ਆਪ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨਾ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਚੀ ਗੁਵੇਰਾ ਦੀ ਡਾਕਟਰ ਧੀ ਮਾਣਮੱਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, "ਕਿਊਬਾ ਵਰਗਾ ਘੱਟ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਮਿਆਂ ਵਾਲਾ ਮੁਲਕ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਥਾਹ ਸੋਮਿਆਂ ਵਾਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।" ਸਿਹਤ ਸਨਅਤ ਦੀਆਂ ਇਜਾਰੇਦਾਰ ਕੰਪਨੀਆਂ ਮੂਹਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਬਿਲ ਕਲਿੰਟਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹਿਲੇਰੀ ਕਲਿੰਟਨ ਨੇ ਜਦੋਂ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।  

ਬਰਤਾਨੀਆਂ 'ਚ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਆਣਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਮੂਲ ਰੂਪ 'ਚ ਜਮਹੂਰੀ ਹਕੂਕ ਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਆਲਮੀ ਜੰਗ 'ਚ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਲਕ ਨੇ ਇਹ ਸਬਕ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿ ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਪੈਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਹੈ। ਫ਼ੈਸਲਾ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸੋਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੁਲਕ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਵਰਤੀ ਹੈ। ਟੋਨੀ ਬਲੇਅਰ ਅਤੇ ਸਰਕੋਜ਼ੀ ਵੱਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਆਣੇ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੱਡੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਦੂਜੀ ਆਲਮੀ ਜੰਗ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ (ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ) ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ 9/11 ਹਾਦਸੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। 

ਸੰਨ 1991 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਲਮੀਕਰਨ ਤੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਤਹਿਤ ਏਹੀ 'ਹੁਸੀਨ ਸੁਪਨਾ' ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਫ਼ਹਿਰਿਸਤ ਵਿੱਚ ਈਮਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 'ਜਾਗੋ ਪੰਜਾਬ' ਦੇ ਢੰਡੋਰਚੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਸਿਹਤ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁੱਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਨਤਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾ ਕੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਲਈ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਹਤ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਾ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਅਟੱਲ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਹਨ। ਮੁੱਖ-ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਲੰਘੇ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਿਤਕਾਰਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਰਗੇ ਨਿੱਜੀ ਅਦਾਰੇ ਦਾ ਖੁੱਲਣਾ ਅਹਿਮ ਗਿਣਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ 'ਚ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੂਝ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੁਨਾਫ਼ਾ-ਮੁਖੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਘਿਨੌਣੀ ਮਿਸਾਲ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਅਨਾਜ ਪਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਗੋਦਾਮਾਂ 'ਚ ਸਾੜਨਾ ਵਾਜਬ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਮਨੁੱਖੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਖਪਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਬਦਲਣ ਵੱਲ ਸੇਧਤ 'ਹੁਸੀਨ ਸੁਪਨਾ' ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜੇਗਾ? 'ਸੀਕੋ' ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਆਸਣਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਮਿੱਟੀ: ਦਿਸ਼ਾਹੀਣਤਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ

ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਾਤੀ ਹਉਮੈਂ, ਜ਼ਮੀਨ ਲਈ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ, ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਤਿਕੋਣਾਂ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਖੜੋਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। 'ਮਿੱਟੀ' ਇਸ ਖੜੋਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਖ਼ਾਸੇ ਨੂੰ ਵੱਢ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੱਥੇ ਦੀ 'ਮਿੱਟੀ' ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਹਨ। ਦਿਸ਼ਾਹੀਣਤਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਤਰੱਦਦ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਥਪੇੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਗ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤ ਜਾਨ ਦੇਕੇ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਨਿਘਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀਆਂ ਤੋਹਮਤਾਂ ਸਹਿੰਦੀ ਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਜੀਣ-ਥੀਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੇ ਸਾਧਨ ਤਲਾਸ਼ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਇਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਨਿੱਗਰ ਅਤੇ ਟਕਰਾਵਾਂ ਸੰਵਾਦ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਨਾਲ ਇਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਿਛਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾਬਰੀ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁੰਡੇ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੋਝੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਹਰ ਸਿਆਸਤ, ਮੁਨਾਫ਼ੇ  ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਜੁੰਡਲੀ ਨੂੰ ਬੇਪਰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੁੰਡਲੀ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਣ-ਥੀਣ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਚਾੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।


ਰੱਬੀ, ਗਾਜ਼ੀ, ਲਾਲੀ ਅਤੇ ਟੁੰਡਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਦੱਬੀ ਹੋਈ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਲਈ ਹਰ ਜਾਇਜ਼-ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਲਾਲੀ ਦਾ ਭਰਾ ਜੀਤ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਆਗੂ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਸਲ ਪੱਖ ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਲਈ ਨਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਸਬਰ। ਮੁੰਡੇ ਤੋੜ-ਵਿਛੋੜਾ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। 

ਰੱਬੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਸਰਦਾਰ ਦੀਆਂ ਬੇਇਮਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਪਰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਕਤਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਮਾਫ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸਨਅਤਕਾਰ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨਾਲ ਜੀਤ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੜ-ਬਹਾਲੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਮੁੰਡੇ ਜਦੋਂ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਝਾਨ ਕਿੰਨਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ। 

ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੰਦਰਲਾ ਖਰੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੁਬਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ ਮੀਕਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਮਾਸ਼ੂਕ ਉੱਤੇ ਅੱਖ ਵੀ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੋਸਤ ਲਈ ਜਾਨ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਕੰਮ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਜਤਿੰਦਰ ਮੌਹਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੇਕਸ਼ਪੀਅਰ ਦੇ ਨਾਟਕ ਜੁਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਦੇ ਦੋ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹਰ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਰੁਟਸ ਤੇ ਕੈਸ਼ੀਅਸ਼ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਆਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਰੁਟਸ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੈਸ਼ੀਅਸ਼ ਨੈਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਟੀਚੇ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੰਸਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੈਸ਼ੀਅਸ਼ ਦੇ ਅਸਰ ਵਾਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਮੀਕਾ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਭਿਆ ਹੈ। ਬਰੁਟਸ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਰੱਬੀ ਹੈ ਜੋ ਲਖਵਿੰਦਰ ਕੰਦੋਲਾ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਰਦਾਰ ਸੋਹੀ, ਹਰਦੀਪ ਗਿੱਲ, ਵਿਕਟਰ ਜੌਨ, ਵੱਕਾਰ ਸ਼ੇਖ਼, ਕਸ਼ਿਸ਼ ਧਨੋਆ, ਸੁਰਜੀਤ ਗਾਮੀ, ਯਾਦ ਗਰੇਵਾਲ, ਕਰਤਾਰ ਚੀਮਾ ਅਤੇ ਤੇਜਵੰਤ ਮਾਂਗਟ ਨੇ ਅਹਿਮ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਏ ਹਨ। 

ਜਤਿੰਦਰ ਮੌਹਰ ਮੁਤਾਬਕ 'ਮਿੱਟੀ' ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਦਲਿਤ ਕਿਰਦਾਰ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਹਨ। ਟੁੰਡਾ ਮਜ਼ਬੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ। ਟੁੰਡੇ ਦੇ ਪਿਓ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਗਾਮੀ ਨੇ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਮੁਤਾਬਕ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੇਤਨ ਬੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਮੀਕਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ, ਪਟਕਥਾ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਜਤਿੰਦਰ ਮੌਹਰ ਨੇ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਸਿਨਮਾ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਮਿੱਟੀ' ਕਈ ਵਾਰ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਸਨਅਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਫ਼ਿਲਮ ਚੋਣਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਸਲ ਇਮਤਿਹਾਨ ਤਾਂ ਸਿਨਮਾ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ 'ਮਿੱਟੀ' ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਕਮਲ ਬੈਂਸ, ਰੁਬੀਨਾ ਬੇਗ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਪਟੇਲ 'ਮਿੱਟੀ' ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਅੱਠ ਜਨਬਰੀ (2010) ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।

('ਮਿੱਟੀ' ਬਾਰੇ ਇਹ ਲੇਖ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਪਰਦਾਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੰਬਰ 2009 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।)